Ekoloji Cografiya

1. 1. EKOLOJİ ANLAYİSLARİN TƏHLİLİ VƏ COGRAFİ EKOLOGİYANİN YARANMA MERHELELERİ HAQQİNDA MƏLUMAT.

Müasir dövrdə ekologiya canlı orqanizmlərin bir-biriylə və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elmdir. Başqa sözlə Ekologiya cansız təbiətlə canlı orqanizmlər arasında və canlıların öz aralarındakı qarşılıqlı əlaqəsini, təsirini, münasibətini öyrənən sintetik elmdir. «Ekologiya» terminini ilk dəfə elmə gətirən alman zooloqu E.Hekkel olmuşdur. Ekologiya sözü yunan sözü olub «oykos» yaşayış yeri, sığınacaq deməkdir. E.Hekkel ekologiyanı «orqanizmlərin ətraf mühitlə əlaqəsindən bəhs edən ümumi elm» kimi də qiymətləndirirdi.Bu elmi «Darvin şərti olaraq «yaşamaq uğrunda mübarizə» adlandırırdı.Bitkilərin və heyvanların təsviri, onların xarici və daxili quruluşları, müxtəlif formaları biologiya elminin ilk inkişaf mərhələlərində əsas istiqamət idi.Lemark təkamül nəzəriyyəsinn müəllifi kimi, hesab edirdi ki, «Xarici şə­ra­itin» təsirində orqanzmlərin uyğunlaşmasında heyvan və bit­ki­lərin təkamülü ən vacib səbəblərindən biridir.Aleksandr Humboltun əsərləri bitki coğ­ra­fi­ya­sının yeni ekoloji istiqamətini müəyyənləşdirdi.

 Ekologiya elminin yeni istiqaməti – populyasiyaların ekologiyası yaranmağa başladı. Bu elmin banisi ingilis alimi Ç.Eltonu qəbul etmək olar.bu səviyyədə ekoloji adaptasiya və düzəlmənin öz xüsusiyyətləri aydınlaşır. Populyasiya ekologiyanın əsas problemi, növdaxli yaranma və say dinamikası hesab olunur. 1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli «ekosistem» anlayışını verdi, «biogeosenoz» haqqında təsəvvürləri əsaslandırdı. Bu anlamda abiotik əhatə ilə birliyi, qanunauyğun olaraq bütün növlərin və qeyri-üzvi ətraf mühit – elementlərin dövranı və enerjinin çevrilməsi əsas götürülmüşdür.Ekosistem analizinin inkişafı yeni ekoloji əsasla biosfer haqqında təlimin yaranmasına səbəb oldu. Bu təlimin banisi isə dahi təbiət alimi Vernadski olmuşdur. O, öz ideyaları ilə onun üçün yeni olan elmi xeyli qabaqlayaraq, biosferin – stabilliyi, funksiyalarının, maddə və enerji balansının ekoloji qanunlarla nizamlanmasının qlobal mahiyyətini əsaslandırır.Hazırda ekologiya elmi elmlərarası kəmiyyət kəsb edir. O, mühitlə bağlı qanunauyğunluqların öyrənilməsində əks etdirilir. Bu da bütün canlı orqanizmlərə aiddir.Cəmiyyət sivilizasiyanın inkişafı ilə bağlı bir sıra neqativ ekoloji hadisələrlə də rastlaşır: təbii ehtiyatlar tükənir, ətraf mühit təbii proseslərlə çirklənməyə məruz qalır, antropogen təzyiqin güclənməsi ilə təbii ekosistemlərin kasadlaşması və deqradasiyası nəticəsində biosferin tarazlığının pozulması müşahidə olunur.Ekologiya elminin son vəzifələri və ya nəticələri aşağıdakılardan ibarət olmalıdır: müasir və gələcək nəsilləri sağlam ətraf mühitlə təmin etmək üçün elmi əsaslar hazırlamaq; təbii ehtiyatların mühafizəsi və tullantısız texnologiyanın ekoloji əsaslarını aşkar etmək; optimal və etibarlı fəaliyyət göstərən süni (antropogen) ekosistemləri yaratmaq, ekoloji təhsil və ekoloji mədəniyyətə bütün səviyyələrdə yiyələnmək. Əsaslı ekoloji tədqiqatlar məhz bu vəzifələrin həyata keçirilməsi istiqamətinə yönəlmişdir.

2. COGRAFİ EKOLOGİYA ELMİNİN TEKAMULLƏŞMƏ MƏRHƏLƏLƏRİ HANSİLARDİR?

Bəşəriyyətin müasir həyatını ekoloji biliksiz təsəvvür etmək çətindir. İndi dünyanın bütün ölkələrində ekoloji problemlər öyrənilir, inkişaf etdirilir və nəticələri həyata tətbiq olunur. Artıq indi hər kəs öz əməlləri qarşısında ekoloji tələblər qoymalıdır, hamının ekoloji mədəniyyəti, ekoloji dünyagörüşü və ekoloji məsuliyyəti olmalıdır. Coğrafi ekologiya təbiət – əhali – istehsal münasibətlərini ayrılıqda və qarşılıqlı təsirdə öyrənir.Canlılar cansızlardan əmələ gəlmişdir. Cansız təbiəti təşkil edən kimyəvi elementlər əsasən canlıların tərkib hissəsidir. Lakin cansız ilə canlı arasında çoxlu fərq var.

-Canlıların bədəni hüceyrədən və ya hüceyrə qruplarından təşkil olub, cansızların isə hüceyrəsi yoxdur.

- Canlılar qidalanır, cansızlar isə qidalanmır.

-Canlılar tənəffüs edir, yəni bir qazı alıb, başqa qazı buraxır, onların mübadiləsi prosesində enerjinin forması dəyişir. Lakin cansız predmetə hansı qaz daxil olursa, həmin qaz da çıxır, heç bir mübadilə getmir.Canlıların sayca çoxalması onların xırda hissələrə bölünməsindən ibarətdir.

- Lakin canlılar yeni keyfiyyətli nəsil verir. Ata-ananın övladı onların heç biri demək deyil, yeni keyfiyyətli varlıqdır.

 -Canlıların ifrazat etmək xüsusiyyəti var, yəni ətraf mühitdən aldıqlarını mənimsəyir, artıq hissəni qaytarır. Bunu cansızlar edə bilmir.

Cansız təbiət. Maddələr mübadiləsi etməyən və yeni nəsil verə bilməyən nə varsa, hamısı cansız (fiziki) təbiətə aiddir.Materiya maddələrdən, maddələr molekullardan, onlar isə atomlardan ibarətdir.

Canlı təbiət. Canlı təbiətin yaranmasında cansız təbiət də iştirak edir. Həyat - materiyanın maddələr mübadiləsindən və özünəoxşar təbii-təkrar istehsaldan ibarətdir. Burada nuklein turşuları və zülallar əsas yer turur.Beləliklə, həyatın mənşəyi və inkişafı ilk biokimyəvi strukturun yaranması, molekulların polimerləşməsi və makromolekulların özünübərpa proseslərindən ibarət olmuşdur. Beləliklə, nəsil vermək, böyümə, inkişaf, maddə, enerji və informasiya mübadiləsində iştirak etmək bioloji həyatın əsasını təşkil edir. Bunun üçün isə daxili və xarici mühitdən ibarət sistemlərin yaranması zəruridir. Onları coğrafiya ilə yanaşı biologiya və kimya elmləri də öyrənir.

Orqanizm və mühit. Materiyanın heç də hər yeri mühit deyil. Həyat olmayan məkana (Ay, Ulduz, Günəş və s.) mühit demək olmaz. Onlar cansız faktor rolunu oynaya bilir və mühitin formalaşmasına təsir edirlər.Deməli, mühit yalnız Yer planetinə məxsusdur. Mühit – orqanizmə təsir edən canlı və cansız amillərin cəmindən ibarətdir. Mühit iki böyük hissəyə ayrılır: daxili mühit və xarici (ətraf) mühit. Daxili mühit – orqanizmə onun özünün içərisindən olan təsirlərin cəmi, ətraf mühit isə orqanizmə kənardan edilən təsirlərin cəmidir. Mühit müxtəlifdir, lakin onun ən geniş forması xarici mühitdir.Ətraf mühit 4 böyük hissəyə ayrılır: su, torpaq, hava və orqanizm. Onların makro, mezo və mikro ekosistemləri formalaşır.Ekosistem-konkret məkanda cansız və canlı komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində fəaliyyət göstərir. Təbiətin təkamülü prosesində əmələ gəlmiş sistemə təbii ekosistem, insanın yaratdığı sistemə isə antropogen ekosistem deyilir. Məkan baxımından ekosistem üçün məhdudiyyət yoxdur. Bulaq, çay, göl, dəniz, okean və s. - təbii ekosistemlərə; hidrokomplekslər, şəhərlər, kanallar və s. antropogen ekosistemlərdir. Quru sahələrin də ekosistemləri təbii və antropogen, kiçik və böyük olur. Sozsüz ki, ilk növbədə ekoloqları təbii ekosistemlər maraqlandırır.

3. EKOLOGİYA ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ HANSI DÖVRLƏRİ ƏHATƏ EDİR?

 İnsan tərəfindən yaradılan (antropogen) ekosistemlər təbii şəraitə uyğunlaşdırılır. Ekologiyanın müasir bir elm kimi inkişaf tarixi 4 – dövrdən ibarətdir.

I dövr. Bu dövr darvinizmə qədərki dövrü əhatə edir.

II dövr. Darvinizmin qalib gəlməsi ilə başlayır.E. Hekkel orqanizmin mühitə uyğunlaşmasına dair bilikləri «Ekologiya» adlandırır. O qeyd olunduğu kimi göstərirdi ki, Ç.Darvinin yaşamaq uğrunda mübarizə adlandırdığı münasibətləri ekologiya tədqiq etməlidir.

III dövr. XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Bu dövrdə ekologiya ümumbioloji fundamental elmlərdən birinə çevrilir. 1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli ekologiyaya ekosistem anlayışını, V.N.Sukaçov biogeosenologiya (biosferin quru sahəsinin konkret hissəsində canlıların öz aralarında və ətraf mühitin cansız hissələri olan atmosfer, dağ süxurları, torpaq, hidroloji rejim ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət sistemi) anlayışını daxil edirlər.

IV dövr. XX əsrin 80-cı illərindən başlanır. Müxtəlif elmlərdə ekoloji istiqamətin yaranması, ekologiyanın qlobal xarakter alması, o cümlədən insan ekologiyasının, sosial və qlobal ekologiyanın əmələgəlməsi və inkişafı bu dövrü səciyyələndirir. Ümumiyyətlə, bu dövr elmlərin ekologiya­laşdırılması ilə fərqlənmişdir. Beləliklə, ekologiya elmi eninə və dərinə inkişaf etməyə başladı. Əlbəttə, birinci hal daha çox nəzəri cəlb etməkdədir.Ekologiyanın mərkəzində canlı sistem dayanır. Ona görə ekologiyanın yaranmasının əsas səbəbi canlılar haqqında, o cümlədən insanların özləri haqqında biliklər olmuşdur.Mədəni bitkilər və əhli heyvanlar ekologiyanın tədqiqat obyekti deyildir. Onları kənd təsərrüfatı öyrənir. Lakin yeni-yeni bitki sortları və heyvan cinsləri yaradılarkən, onları rayonlaşdırmaq ekoloji tədbirlər tələb edir. Əhalinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin edilməsi ekologiya ilə birbaşa əlaqədardır.

4. TƏBİƏT-CƏMİYYƏTİN QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRİNİN EKOCOGRAFİ NƏTİCƏLƏRİ.

Təbiətlə-cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti mürəkkəb və əks mənalı xarakter daşıyır. Bu qarşılıqlı fəaliyyət insanın yarandığı ilk gündən yaranmış və hazırda özünün ən yüksək pilləsindədir. Elmi-texniki inqilab cəmiyyətin təbiətə təsirini gücləndirmişdir ki, bu da təbii geosistemlərin bir çox sahələrinin dəyişməsi və onların antropogen modifikasiyası əsasında yaranması ilə müşahidə olunur. Bu halda əks təsirin mənası artır, yəni təbiətdəki dəyişmələr və yeniliklər nə qədər dərin olsa və onlar təbii proses və hadisələri daha geniş dairədə əhatə etsə , bu dəyişmələr insana bir o qədər geniş təsir edər. Təbii şəraitin antropogen təsirlə dəyişdirilməsi insan cəmiyyətinin ekoloji və iqtisadi cəhətdən təbiətdən asılılığını daha da sürətləndirir.Son onilliklərdə təbii ehtiyatların elə növünün mühafizə olunması zəruri olub ki, yaxın vaxtlara kimi onların ehtiyatı tükənməz və dəyişməz hesab olunurdu.

Atmosfer havasının keyfiyyətinə antropogen təsirin sürət­lənməsi nəinki ekoloji, həm də təsərrüfatlar vasitəsilə izlər qoya bilər. Son zamanlara qədər atmosfer havasının keyfiyyəti ilə əlaqədar problemə qarşı yalnız ayrı-ayrı sənaye mərkəzlərində və şəhərlərdə müəyyən ekoloji tədbirlər görülürdü. Hazırda yüzlərlə şəhərlərdə və sənaye mərkəzlərində texnoloji proseslər yenidən qurulur və çox qiymətli təmizləyici qur­ğular sistemi yaradılır. Texnoloji proseslərin mürəkkəbləşməsi və nəqliyyatın texniki göstəriciləri, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalın təbii ehtiyatlarla qarşılıqlı əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi nəticəsində coğrafi mühitin keyfiyyətcə və­ziyyətinə istehsal tələbləri artır. Belə ki, bəzi az rast gəlinən mineralların, elektron və optik aparatların, antibiotiklərin və bəzi kimyəvi maddələrin istehsalı yüksək təmizliyə malik hava və su olan şəraitdə mümkündür. Hava və suyun azacıq çirkli olması və çirklənməsi, ciddi texnoloji çətinliklər yarada bilər.

Biosferin çirklənməsinin sürətlənməsi yerli, regional (məhəlli) və geniş miqyaslı ekoloji şəraitin pisləşməsi ilə keçir və insan həyatı üçün əlverişli mühitin parametrlərini qoru­maq və bərpa etmək üçün xüsusi tədbirlər görməyi zəruri edir.İnsanların fəaliyyəti əvvəllər təbiətdə baş verməyən və məlum olmayan bəzi mənfi proses və hadisələrin yaranmasına şərait yaratmışdır. İndi daha tez-tez bu mənfi proses və hadisələrin qarşısını almaq və ya yumşaltmaq üçün və ona uyğunlaşmaq üçün xüsusi tədbirlər tətbiq edirlər. Beləliklə elmi-texniki inqilab insanın təbiətdən asılılığının bir formasını azaldır və ya yox edir. Lakin onun əvəzinə yeni, adətən daha kəskin və mürəkkəb formalar irəli sürür.

Təbiətlə insanın əlaqəsi qədim və sonsuzdur. İnsan cəmiyyətinin tarixi təbiətin inkişaf tarixinin davamıdır. İnsan ümumi ekoloji dövrana daxil edilmiş biosferin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır. İnsanın mövcudluğunun atmosferdə oksigenin miqdarının kifayət qədər olmasından, günəş işığından, sudan asılılığı onun təbiətin qanunlarından nə qədər asılı olduğunu göstərir.Çünki insan ən yüksək ixtisaslaşmış bioloji növdür. Onun yaratdığı süni yaşayış mühiti müəyyən zamana qədər ekoloji baxımdan gərginləşmiş təbiətin birbaşa təsir amillərini nisbətən ört-basdır edir. Bu təsirlərin artması nəticəsində əhalinin ümumi xəstələnmə dərəcəsinin yüksəlməsini biruzə verməyə başlayır. İnsanla təbiət arasında mövcud qarşılıqlı əlaqə bir çox minilliklər boyu davam edir. Təbii mühit dəyişkənliyinin hər bir mərhələsinə bəşəriyyətin maddi-mədəni inkişafının müəyyən bir tarixi pilləsi uyğun gəlib.

5. İQLİM AMİLLƏRİNİN EKOLOJİ TƏSİRLƏRİ NƏDƏN İBARƏTDİR?

6. ATMOSFERİN VƏ İQLİMİN EKOLOJİ XUSUSİYYƏTLƏRİ HAQQİNDA MƏLUMAT

Dünya dövlətləri səmanı öz sərhədləri daxilində bölüşə bilər, lakin daim hərəkətdə olan atmosfer bəşəriyyətin ümumi sərvətidir, bölünməz təbii şəraitdir. Təbii mühitin bir komponenti kimi atmosfer Kosmos, Dünya Okeanı ilə, qurunun suları və təbii ekosistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir.

İqlim təbiətin əsas amillərindən biridir.Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin, xüsusilə kənd təsərrüfatının iqlim məlumatlarına böyük ehtiyacı vardır. Buna görə də ayrı-ayrı rayonlar üzrə iqlim və hava şəraitinin öyrənilməsinə ölkəmizdə böyük diqqət verilir.İqlimin ayrı-ayrı ünsürlərinin təsviri çoxillik meteoroloji müşahidə materiallarının işlənilməsi nəticəsində əldə edimiş orta rəqəmlərin əsasında verilir. Bununla bərabər, ayrı-ayrı illərdə havanın çoxillik dövrdəkinə nisbətən dəyişilmisinə - isti və soyuq, quraq, yaxud yağıntılı keçən illərə də xüsusi diqqət verilir.Atmosferin çirklənməsi ən çox sənayenin inkişafı ilə əlaqədar olub fabrik, zavod, nəqliyyat vasitələri, məişət müəssisələri cəmləşən, həyat tərzi yüksək səviyyəyə çatan, yüksək milli gəlirə malik olan, enerjidən yüksək dərəcədə istifadə edən ölkələrdə baş verir. Bu ökələrdə havaya çoxlu miqdarda karbon qazı, müxtəlif sənaye qazları və tozları atılır.Atmosfer çirklənməsi həmçinin qlobal problem olub təbii və dövət sərhədlərini tanımır, onlarla məhdudaşmır və hava intensiv çirklənmiş sıx yerləşən yaşayış məntəqələrindən və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş rayonlardan daha uzaqlara - əhalisi az, havası təmiz olan yaşayış məntəqələrinə yaylır.Ətraf mühitin mühafizəsi üçün yaradılmış kompleks proqramda aparıcı yerlərdən birini atmosfer havasının mühafizəsi təşkil edr. Elmi-texniki inqilab dövründə nəhəng sənaye kompleksləri yaradılmış, on milyonlarla nəqliyyat vasitələri planetin yer və dəniz hissələri üzərində dolaşaraq, atmosferin çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Günəşin şüalandırdığı enerji atmsoferdən keçir və bu zaman onun müəyyən hissəsi udulur. Atmosferin bəzi tərkib hissələri, məsələn, buludlar günəş enerjisini başqalarından çox udur. Belə ki, onlar günəş şüalandırmasının spektrini tamamilə buraxmır və yaxud spektri az buraxır və infraqırmızı şüalar isə keçə bilmir. Elə buna görə də özündən günəş enerjisini buraxarkən atmosfer qızır. Bu enerji okeanın səthinə çatdıqda qismən udulur və suyun üst qatını qızdırır. İstiliyin bir qismi istilik ötürmək hesabına atmosferə qayıdır və onun isinməsinə təsir edir. Bu hadisələrin və onun həm də əks olunma və səpələnmə proseslərinin nəticəsində atmosferdə temperatur şaquli surətdə dəyişir. Havanın stabilliyi və davamlılığı uzun müddət pozulmuşsa, onda atmosferin çirklənməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Məsələn, havası uzun müddət sabit qalan Los-Anjeles rayonunda havaya atılan hər hansı çirkləndirici (məsələn, qazlar) ətrafa yayıla bilmir və tez-tez smoq müşahidə olunur. Smoq - havanın Yer səthinə yaxın hissəsinin tüstü və his qarışığı olan qatı duman ilə çirklənməsidir. İngliscə smoke-tüstü, foq-duman deməkdir. Bu iki sözün birləşməsindən yaranıb.

7-25.eynidi    OZON QATININ ƏHƏMİYYƏTİ NƏDƏN İBARƏTDİR?

Yer üzərində həyat, min illərlə atmosferdəki mühafizə qatı sayəsində qorunur. Ozondan ibarət olan bu qat Yeri Günəşin zərərli ultrabənövşəyi şüalarından mühafizə edir. Bu planetimizin nadir xüsusiyyətidir. Bu mühafizə qatının dağıldığı hallarda Günəşin ultrabənövşəyi şüalanması Yerin səthindəki həyatın pisləşməsinə səbəb olur.

Belə ki, alimlər tərəfindən Antarktidanın üzərində, stratosferin üst hissəsində günəşin ultrabənövşəyi şüalarının filtrdən keçirən ozon qatında «dəlik» aşkar edilmişlər, baxmayaraq ki, freonların ozon qatının tükənməsinə təsir modellərinin elektron hesablama maşınları tərəfindən yoxlanılması belə «dəliyin» olmasını proqnozlaşdırmamışdır. Məlum olmuş­dur ki, modellərdə atmosferin yuxarı qatlarında üzən və ozon parçalanmasına şərait yaradan çox xırda buz kristal­ları nəzərə alınmamışdır. Riyazi modelə bu yeni fiziki amil daxil edildikdən sonra Antakrtida üzərində ozon «dəlik» müşahidə edilməmişdir.

Milli Aeronavtika Xidməti Agentlyinn (MAXA) apardıqları tədqiqatlara əsasən, şimal yarımkürəsində ozonun miqdarı 3% azalmışdır. Tibbi məlumatlara əsasən isə ozonun 1% azalması hər il 6% insanın dərisinin xərçəng xəstəliyinə tutulmasına səbəb ola bilər. Freonun bir molekulu on minlərlə ozon molekulunu parçalaya bilər.

Ozon nədir? Ozon tərkibində 3 ədəd oksigen atomu olan qazdır. Günəşin ultrabənövşəyi şüaları oksigen molekullarını atomlara parçalayır ki, bunlar da sonradan digər oksigen molekulları ilə birləşərək, ozon əmələ gətirirlər. Ozon ilk dəfə Şonbeyn tərəfindən elektrik boşalmalarının müşahidəsi zamanı kəşf edimişdir. Yalnız  sonra ozonun atmosferin bir hissəsi oduğu aşkar olunmuşdur. Onun adı yunan dilindən alınmışdır və “kəskin iy” deməkdir.

Ozon qatı nədir? Ozon əsasən atmosferin troposfer və strotosfer qatlarında yerləşir. Ozon stabil qaz deyil və xüsusiə hidrogen, azot və xlora malik olmaqla təbii komponentlərə qarşı həssasdır ki, bunlar da onun dağılmasına gətirib çıxarır. Strotosferdə ozon ən çox 19-25 km yüksəklikdə yerləşir. Yerin səthi yaxınlığında (troposferdə) ozon özündə fotokimyəvi his və qələvi yağışlar toplayan, getdikcə problemlər yaradan çirkləndirici maddələr kimi təzahür edir. Lakin 11 km-dən 48 km-ə qədər Yer səthindən hündürlükdə olan təhlükəsiz strotosferdə, aşındırıcı iyi olan maye qaz, oksigenin özü qədər həyat üçün gərəklidir. Ozon mühafizə qatı əmələ gətirir ki, bu da həddindən çox kövrək olmaqla bərabər, heyrətedici dərəcədə səmərəlidir.Ozonun atmosferdə miqdarı azdır. Belə ki, hər 10 milyon molekula 2 milyon normal oksigen və 3 ozon molekulu düşür. Atmosferdə olan ozonu Yer səthinə sərmək mümkün olsa idi, onda qalınlığı 3 mm olan nazik qat alınardı.Xlorftorkarbohidrogenlər (XFK) ozon qatının yeyilməsinin ciddi səbəbi kimi göstərilir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hər yaz fəsli planetin cənub yarımkürəsində Antarktida üzərində ozon qatında “dəlik” əmələ gəlir ki, bunun da ölçüləri Afrika qitəsinin sahəsinə müvafiq gəlir. “Dəlik” adi məlum dəliklər deyil, ozon qatının çox aşağı konsentrasiyası olan zonadır.

Antarktida üzərində ozon qatının ən çox tükənməsi sentyabr-oktyabr aylarında olur, noyabr ayından sonra isə ozon qatının qalınlığı mütəmadi artır. Antarktida üzərində maksmum ozon 1985-ci ildə qeydə alınıb. O vaxtdan onun miqdarı az artmışdır. Şimali Avropada ozon «dəliyi» cənub zonasına nisbətən kiçikdir, tam aydın hiss olunmur və ozon qarışığının azalması xeyli zəif gedir..

Nəzəriyyələrdən birinə əsasən, karbonun artdığı sürətlənən fotosintez prosesində bitkilər və planktonlar tərəfindən mənimsənilir ki, bunun nəticəsində xeyli CO₂ toplanmasına səbəb olur. Əgər bu belədirsə, onda meşələrin karbon qazının qarşısının alınmasındakı rolu aydın olar və meşə qırılması, məhv edilməsi çox böyük təhlükə kəsb edir.

8. ATMOSFERİ SUNİ CİRKLENDİREN SƏNAYE SAHƏLƏRİ  HANSILARDIR?

Atmosferi süni çirkləndirən əsas mənbələrdən biri sənaye sahələridir.

Qara metallurgiya – çuğun əridilməsi, ondan polad istehsalı zamanı atmosferə müxtəlif qazlar atılır.1 milyon ton polad istehsalı zamanı atmosferə 75 min ton CO₂ ixrac edilir.

Domna qazlarından başqa atmosferə həm də az miqdarda arsen, fosfor, qurğuşun, civə və nadir metalların buxarları,qətranlı maddələr atılır. Marten və poladəridənlərdən sexlərin tullantıları da atmosferi xeyli çikrləndirir. Polad əriyən zaman həm də metalın buxarı, şlak, metal oksidləri və qazları ayrılır. Kokskimyəvi istehsalı atmosfer havasını tozla və uçucu birləşmələrin qarışığı ilə çikrləndirir. İş rejimi pozulduqda isə atmosferə külli miqdarda təmizlənmiş koks qazı atılır.

Əlvan metallurgiya – gil – torpaq – alüminium-oksidi, alüminium, mis, qurğuşun, qalay, sink, nikel və digər metalların peçdə istehsalı zamanı zərərli maddələr əmələ gəlir. Əlvan metallurgiya atmosfer havasını əsasən kükürd anhidridi , karbon qazı və tozla çirkləndirir.

Kimya və neft-kimya sənayesi – turşuların (sulfat turşusu, xorid turşusu, fosforit turşusu, nitrat turşusu və s.) istehsalı və s. zamanı atmosferə tullantılar atılır. Çirkləndiricilərin tərkibində karbon qazı, kükürd anhidridi, azot oksidi olur. Neftayırma sənaye müəssisələri atmosferi karbohidrogen, kükürd qazı, karbon qazı, azot oksidi birləşmələrilə çirkləndirir.

Tikinti materialları sənayesi – sement və digər bərkidici materiallar, azbest, tikinti keramika və saxsı materialları, istilik və səs izoləedici materiallar istehsalında atmosferə toz və asılı maddələr atılır. Sement, azbest və digər tikinti materialları istehsal edən zavodların ətrafında havada benzopirin, toz və digər zərərli maddələrin yüksək tərkibi müşahidə olunur. Sement sənayesində xamaal kimi mercel qarışıqlı və gil şistəlri qarışığı olan əhəng daşlarından istifadə edilir. Həmin texnologiya çoxlu toz hissəciklərinin ayrılması ilə səciyyələnir ki, bu da sement tozu ilə atmosfer havasını daha çox çikrləndirir.

Ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesi – ətrafa xeyli çirkləndirici maddələr yayır.

Ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesi müəssisələri tərəfindən atmosferə buraxılan xarakterik çrkləndirici maddələr bunlardır: bərk maddələr,karbon qazı, kükürd anhidridi, azot oksdləri, toluol, hidrogen sulfid, aseton, ksilol, formaldehid,

Havanı daha çox çirkləndirən digər mənbə hazırda nəqliyyat vasitləri, xüsusilə avtomobillərdir. Nəqliyyat insanların həyatına güclü təsir göstərir. Şəhərlər böyüdükcə nəqliyyat problemi kəskin hal alır. Bəzi şəhərlərdə onların buraxdığı qazlar havanı çirkləndirən qazların 68-80%-ni təşkil edir.Avtomobillərlə çirklənmələrin qarşısını almaq üçün tulantıların zərərlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsi, daxili yanma mühərrikinin təkmilləşdirilməsi, benzinin keyfiyyətinin artırılması, neytrallaşdırıcılardan və yanacağın alternativ növlərindən istifadə etmək lazımdır.

9. PARNİK QAZLARI VƏ ONLARIN İQLİM DƏYİŞMƏSİNƏ TƏSİRİ

Atmosferdə bəzi qazlar, o cümlədən su buxarı parnik (istixana) effekti yaratmaqla fərqlənir, onlar yer səthinə yüksək dərəcədə Günəş radiasiyası buraxmağa qabildir. Yer səthinin orta temperaturu +15⁰S təşkil edir. Parnik effekti olmasa idi o, -18⁰S olardı. Odur ki, parnik effekti Yerdə həyatın mövcuduğu üçün əsas mexanizmlərdən biridir. Parnik effekti yaratmaqda atmosferdə olan su buxarı aparıcı rol oynayır. Bu baxımdan, atmosferdə yüksək konsentrasiyada olan qazlar böyük rol oynayır. Əsas parnik qazları aşağıdakılardır: karbon 2-oksid (CO₂), azot oksidləri, xüsusilə NO₂, metan (CH₄) və troposfer ozonu (O³). Sonuncu yüzillikdə bu təbii qazların miqdarı artmışdır. Atmosferə əlavə olaraq qlobal ekosistemin təbii komponenti olmayan digər qazlar da daxil olur (ən əsası insan tərəfindən sintez ediən xlor-flüor üzvi birləşmələri, freonlar və s. aiddir). Son 200 ildə,insan fəaliyyəti atmosferdə parnik effektli qazların konsentrasiyasının artmasına səbəb olur. Bu qaz qarışığı radiasiyanı udur və əks etdirir. Odur ki, Yerin iqliminə təsir etmək qabiliyyətinə malikdir.

Turşulu (turş) yağışlar. Turşulu yağışlar ifadəsi ilk dəfə Smit tərəfindən qeyd olunmuşdur. Turşulu yağışların əsas komponentləri azot və kükürd oksidlərinin (SO₂ və NO) aerozolları sayılır. Amonyak da (NH₃) turşulu yağışların əsas komponentlərindəndir. Turşulu yağışlar həm təbii, həm də antropogen mənşəli olur. Turşulu yağşların əmələ gəlməsinə səbəb olan təbii mənbələrə vulkan püskürmələri, şimşək çaxması və ildırım, meşə yanğınları, biogen ifrazatı, torpağın deflyasiyası və s. aiddir. Avropa və Şimali Amerikada qazıntı yanacaqlarından çox istifadə olunduğundan bu ərazidə dünyada atmosferə buraxılan maddələrin 70%-i düşür və bu turşulu yağışın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Turşulu yağışın əsas yayıldığı vilayətlər - sənaye rayonları sayılır (Amerika,Avropa, Yaponiya, Koreya, Çin, Rusiyanın sənaye rayonları). İndiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada  və ABŞ-ın Los-Anjelos şəhərində qeydə alınmışdır.Antropogen amillərin güclənməsi ilə əlaqədar atmosferdə parnik qazlarının artması onların parnik effektivliyini də yüksəldəcəkdir. 2100-cü ilə qədər yerüstü havanın temperaturunun təxminən 2⁰S artması gözlənilir.

10. TULLANTISIZ İSTEHSAL VƏ TƏTBİQ SAHƏLƏRİ HANSILARDIR?

Hazırda bir çox qabaqcıl ölkələrdə təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək məqsədilə ayrı-ayrı təsərrüfat və sənaye komplekslərindən tullantısız məhsul almağa yönəldilən texnologiyadan geniş istifadə olunur.

Elmi-texniki inkişaf dövrü olmasına baxmayaraq hələ də sənaye proseslərinə cəlb edilən xammalın yalnız 5-10%-ə qədəri son məhsula çevrilir, qalan 90-95 %-ə qədəri isə tullantı kimi ətraf mühitə atılır. Deməli, xammal ənənəvi sənaye məhsullarının alınmasına yox, atılan tullantılara xidmət edir. Bununla əlaqədar istehsalın ekolojiləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Belə istehsalın məqsədi tullantıların azaldılaraq ləğv edilməsi, az tullantılı, hətta sənayenin bəzi sahələrində tullantısız istehsal yaratmaqdır. Hazırda bir çox alimlər ətraf mühitin mühafizəsində tullantısız texnologiyaya keçilməsini vacib sayırlar. Tullantısız texnologiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur.

Müasir sənayedə tullantılar o qədər çoxdur ki, çoxlu sayda təmizləyici qurğuların inşasına böyük ehtiyac var. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, təmizləyici qurğuların inşası çox vəsait tələb edir, hətta istehsalın dəyərini üstələyir. Ona görə də tullantıları parçalamaq yox, onlardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmək nəzərdə tutulur. Tullantılardan tam istifadə edilməsi qapalı texnoloji proseslər yaratmağı tələb edir. Yəni bir tullantı başqa istehsal üçün xammal olur, xırda müəssisələr iri istehsal komplekslərində birləşir. Belə hallarda ətraf mühitin çikrləndirilməsi azalır, təbii sərvətlərdən istifadənin də səmərəsi yüksəlir.

Tullantısız texnologiyanın inkişafının əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: tullantıların utilləşdirilməsi, xammal və minerallardan kompleks istifadə edilməsi, qapalı siklli istehsalın təşkil edilməsi, çirkab suların atılması, zərərli maddələrin atmosferə buraxılması və s. Hazırkı dövrdə ekoloji istehsalın əsas vəzifələri gücləndirilərək insan fəaliyyətinin zərərli nəticələrini neytrallaşdırmalı, sağlamlıq zonaları və ekoloji təmiz olan süni ekosistemlər yaratmağa istiqamətləndirilməlidir.

11. LİTOSFERİN EKOLOJİ XUSUSİYYETLERİ VƏ MUHAFİZƏSİ NƏDƏN İBARƏTDİR?

Tarixi geologiyaya dair tədqiqatlar Yerin və eləcə də litosferin genetik inkişafına dair qiymətli məlumatlar verir. Həmin sənədlər keçmiş geoloji dövrlərdə əmələ gəlmiş suxurlar, minerallar, heyvan və bitki qalıqlarından və s. ibarətdir. Yer qabığı əsasən üç süxur layından – çökmə süxur, qranit və bazaltdan ibarətdir. Yer qabığının daxili quruluşundakı fərqləri nəzərə alaraq onun tərkibində materik və okean tipli yer qabıqlar ayrılır.

Materik tipli yer qabığı yalnız materiklər və bir sıra böyük adalar (Qrenlandiya, Madaqaskar və s.) üçün səciy­yəvidir. Materik yer qabığı üç qatdan (mərtəbədən) ibarətdir. Üst qat çökmə süxurları əhatə edir. Bundan aşağıda qranit, onun altında isə bazalt qatı yerləşir. Platformada çökmə süxur qatının qalınlığı çox dəyişkəndir.Materik tipli yer qabığının ümumi qalınlığı platforma düzənliklərində 30-35 km, yüksək dağlıq qurşaqlarında 60-90 km-ə çatır.

Yerin geoloji inkişaf mərhələlərində litosfer tavalarının üfüqi yerdəyişmələrini tədqiq edən alimlər müəyyən etmişlər ki, Yer qabığı materik və okean tipli yer qabığına bölünür. Vaqnerin fərziyyəsinin ideya davamı olan yeni «Litosfer tavaları» nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu fərziyyəyə əsasən Yer qabığı ilə üst mantiyadan ibarət olan, qalınlığı 90 km ilə 250 km arasında dəyişən litosfer bütöv olmayıb dərinlik çatları vasitəsilə materik və okean litosfer tavalarına bölünmüşdür. Fərz olunur ki, nisbətən bərk olan litosfer tavaları ərimiş mantiya maddə­ləri (astenosfera) üzərində yatırlar. Mantiyada və nüvədə ərimiş maddələrin yer səthinə və yerin mərkəzinə doğru şauq­li yerdəyişməsi baş verir. Səthə doğru qalxan ərimiş maddələr böyük təzyiq altında aşağıdan litosferə təsir göstərir. Belə təzyiq nəticəsində litosferin ən nazik hissələrində uzunluqları 100 km-lə ölçülən dərinlik çatları əmələ gəlir. Litosfer tavalarının sərhəddi okeanlarda orta okean dağ silsilələri boyu, quruda isə sıra dağlar boyu keçir. Yer kürəsindəki vulkan püskürmələri və zəlzələlər də əksər halda bu zonalarda baş verir.

Vulkanların püskürməsi və zəlzələlər yer kürəsində ən böyük ekoloji böhranlar yaradan təbii hadisələrdir. Yer kürəsində litosfer tavalarının toqquşma və ayrılma zonalarında baş verən bu təbii hadisələr Avstraliya qitəsindən başqa bütün qitələri əhatə edir. Bu hadisələr təbii proseslər olsalar da, 10 minlərlə, milyonlarla insanı yurd-yuvasından edir, məhv edir, əraziləri lava, toz basır, zəhərli maddələrlə çirklənmə baş verir, evlər, binalar uçur, bir sözlə insanlara milyonlarla, milyardlarla manat maddi ziyan dəyir. Ətraf mühit korlanır. Bir sözlə litosferin üstündə ekoloji tarazlıq pozulur.

12. HİDROSFERİN VƏ DUNYA OKEANİNİN EKOLOGİYASI VƏ MUHAFİZƏSİ NƏ DEMƏKDİR?

13. TƏBİƏTDƏ,İNSANİN HƏYAT VƏ FƏALİYYƏTİNDƏ SUYUN ROLU.

Su Yer kürəsində ən geniş yayılmış qeyri-üzvi birləşmə olmaqla mühüm mineraldır. Su bütün həyat prosesinin əsası olub planetin hərəkətverici amili olan fotosintez prosesinin oksigen mənbəyidir. Planetimizin su ehtiyatları 1386 mln. km³-dir. Onun yalnız 2,5%-i, yəni 35 min km³-ni içməli sular təşki edir. Bu Yer üzərindəki hər bir adama 8 mln. m³ su deməkdir. Bu böyük rəqəm olsa da, bu suyun 70%-dən çoxu buzlaqlarda toplanmış və onları istifadə etmək hələlik olmur. Planetimizdə yayılmış canlı aləmin hər birinin – bitkilərdə 90, heyvanarda isə 75%-ni su təşkil edir. Canlı orqanizmlər 10-20% su itirərsə məhv olar. İnsan susuz 8 sutkadan artıq yaşaya bilmir. Orqanizmlər daxilində gedən mürəkkəb reaksiyalar əsasən suyun təsirilə baş verir. Su məhlulları əksər kimyəvi elementlərin miqrasiyası üçün şərait yaradır. Suyun iştirakı ilə orqanizm daxilində mürəkkəb reaksiyalar gedir.

Təbii sular canlı orqanizmlərlə, litosfer və atmosferlə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Su – ən «nəcib» iqliməmələgətirici amildir və bu atmosferin su buxarlarında özünü daha fəal göstərir. Su – Yer kürəsinin relyefinin formalaşmasında ən vacib əhəmiyyətə malikdir. Və nəhayət Su – insanların təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələri üçün zəruridir – sənayeni, kənd təsərrüfatını, nəqliyyatı susuz təsəvvür etmək mümkün deyildir.Demək lazımdır ki, bütün coğrafi kəşflərin əksəriyyəti dənizçilər, dəniz səyyahları tərəfindən olmuşdur, kontinentlərin istifadəsi və əhali ilə məskunlaşması əsasən su yolları və ona yaxın yerlərdə yaradılırdı. İri çayların vadiləri ilk insan nəslinin məskənləri olmuşlar.

14. DUNYANİN SU EHTİYYATLARİNİN PAYLANMASİ VƏ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ NECƏDİR?

Yer səthinin 70,8%-ni okean və dənizlər, 29,2%-ni isə quru təşkil edir. Ümumi su ehtiyatlarının 93,96%-i dünya okeanından ibarətdir.Planetimizin malik olduğu bütün su ehtiyatı – Dünya okeanı, çaylar, göllər və su anbarları, qütb və dağ buzlaqları, torpaqdakı nəmlik və atmosferdəki rütubətin hamısı hidrosferdə cəmləşmişdir. Su ehtiyatları daima dövr edir. Suyun kiçik və böyük dövranı eyni zamanda maddələr dövranı üçün də şərait yaradır. Sərbəst su ehtuyatına görə Yer kürəsi – Günəş sisteminin ən “sulu” planetidir.Materiklərin ümumi sahəsinin 11%-i buzaqlarla örtülüdür. Quru səthindəki buzlaqlar əriyərsə Dünya okeanında suyun səviyyəsi 70 m artar və nəticədə Dünya okeanının sahəsi 1,5 mln. km² genişlənər. Buna müvafiq oaraq Yerin quru sahəsi 1% azalar. Yer kürəsinin şirin su ehtiyatının 85%-i buzlaqların payına düşür. Yeraltı buzaqların ümumi sahəsi 21 mln km²-ə bərabərdir ki, bu da 300 min km² su ehtiyatı deməkdir. Sudan istifadənin əhəmiyyəti həm onun hidrosferdə hansı hissəyə aid olmasına və həm də iqtisadi rayonun inkişafına görə qiymətləndirilir.

Suyun səmərəli istifadəsinin təşkili – təbiəti mühafizənin və dəyişdirmənin ən müasir problemlərindən biridir. Sənayenin və kənd təsərrüfatının intensivləşməsi, şəhərlərin inkişafı, iqtisadi inkişaf və s. ümumən içməli suyun qorunması və aparılması yaxşı şəraitdə mümkündür. Yalnız minerallardan və biokütlənin tərkibində olan sudan başqa, hidrosferin bütün tərkib hissəsi su sərvətlərinin ehtiyatı sayıla bilər.Təbii təsərrüfat sistemlərinin suya olan tələbatını nəzərə alaraq dünyanı aşağıdakı ərazilərə ayırırlar:

       Böyük su ehtiyatının azlığına və suya olan tələbatının aşağı olmasına görə fərqlənən (Afrikanın tropik ölkələri, Cənubi Amerika,                                                                     Skandinaviyanın bir hissəsi, Kanada);

       Orta təminatlı su ehtiyatlarına və suya az tələbatı olan (Şimali Amerikanın bir çox ölkələri, Yaxın və Orta şərq ölkələrinin çoxu;

       Su ehtiyatı və suya olan yüksək tələbatına görə fərqlənən (Qərbi Avropanın inkişaf etmiş və çoxlu əhalisi olan ölkələri, ABŞ-ın şərq hissəsi);

       Az su ehtiyatı olan və suya çoxlu tələbatına görə fərqlənən (Qərbi ABŞ və Yaponiyanın sıx əhali yerləşən hissəsi, Afrikanın mərkəzi) rayonlar.

     15.DUNYA CAYLARİ,GOLLƏRİ VƏ ONLARIN İNSANİN HƏYAT FƏALİYYƏTİNDƏ ROLU?

 Müxtəlif məişət, sənaye və kənd təsərrüfatında işlədilmiş və təmizlənməmiş suların axını son iki-üç, onilliklərdə dəfələrlə artmışdır. Qarışıqların su hövzələrində belə sürətlə toplanması bütün ekosistemin məhvinə səbəb olur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bir çox çaylarda, məsələn, Volqanın süni bəndlərində əlaqədar olaraq axını bəzən azalır. Çay sularının təsərrüfat-məişət suları məqsədilə ümumdünya istifadəsi cəmi 9% təşkil edir. Ona görə də içməli suya olan tələbat və çatışmazlıq heç də onların istifadəsi nəticəsində yox, onarın keyfiyyətcə tükənməsi sayəsində baş verir. Son illərdə su dövranında daha çox üstünlüyü sənaye və məişət suları tutur. Suya oan tələbatın ödənilməsində vacib su mənbələrindən biri də şirin su gölləridir. Göllərin sayı 3 mln-dan çox olmaqla ümumi sahəsi 500 min km²-dir.

Sular çox mühüm rekreasiya xidmətinə şərait yaradırlar. Xüsusilə göllər rekreasiya, mikroiqlim yaratmaq və s. əlamətlərinə görə də böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Ümumiyyətlə MDB ölkələri xeyli içməli su ehtiyatına malikdir. Dünyanın ən böyük şirin sulu gölü olan Baykalda şirin su ehtiyatının çox hissəsi yerləşir.Bu sudan səmərəli istifadə etmək və Baykalın ekologiyasını sabit saxlamaq məqsədilə burada tənzimləmə işləri aparılır. Lakin yaxınlıqda tikilmiş sellüloz-kağız fabriki hələ də gölün suyunu çirkləndirməkdədir.

MDB ölkələrində hidroresursların coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq onlardan səmərəli istifadə olunması böyük çətinliklərlə qarşılaşır. Sudan istifadənin vacib vəzifələri:

-           Torpaqların suvarılması və qurudulması;

-           Su axınlarının nizamlanması;

-           Suyun hövzələrarası paylanması;

-           Hidroresursların çirklənmə və tükənmədən mühafizəsi və s.-dir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın bütün çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aid olmaqla üç qrupa bölünür:

Kür hövzəsinə aid olan çaylar;

Araz hövzəsinə aid olan çaylar;

Bilavasitə Xəzər dənizinə tökülən çaylar.

Respublikanın ərazisindəki bütün çaylar axım xüsusiyyətinə görə üç qrupa böünür:

Bütün il boyu axım müşahidə ediən çaylar;

        Axımı quruyan çaylar.

Axımı müvəqqəti olan çaylar.

Bundan başqa yerli çaylar və tranzit çaylar var. Suya olan tələbat respubikanın xalq təsərrüfatının intensiv inkişafı ilə əlaqədar olaraq ildən-ilə artır.Azərbaycan başqa təbii sərvətlərlə zəngin olmasına baxmayaraq su təchizatında problemlər yaranır. Məhz bu səbəbə görə də respublikamızın ərazisinə quraqlıq ərazilər sırasında baxırlar.

16.DUNYA OKEANİNİN BİOLOJİ EHTİYYATLARINDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSİ,ONLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİ VƏ MUHAFİZƏSİ HAQQINDA MƏLUMAT.

Su hövzələrinin sanitar-hidrobioloji vəziyyəti nəzərdə tutulur. Bu məsələdə təbii tarazlığı pozan antropogen amillərin (suların sənaye, mətbəx axarları, drenaj suları ilə çirkənməsi və hövzənin sabit vəziyyətini pozan bütün səbəblər) təsiri, onların mənbəyi və başvermə səbəbləri xüsusi rol oynayır. Tullantılar ən çox insanların yaşadıqları və işlədikləri yerlərdə müşahidə edilir. Tullantıfların töküldüyü ərazilərdə çikrləndricilərin yüksək konsentrasiyası müşahidə olunur, təkcə ona görə yox ki, onları dayaz yerlərə atırlar, həmdə ona görə ki, okeanın özünün strukturu çirkləndiricilərin bütün okeana yayılmasına, mane olur. Okeanda suyun təbii olaraq ayrı-ayrı qatlara ayrılması mövcuddur ki, bu da çirkləndiricilərin üst qatlardan aşağı qatlara enməsinə mane olur. Okeanın çirklənməsinə insanın təsiri böyükdür, lakin okeana müxtəlif yollarla atılan çirkləndiricilərin ümumi miqdarı hələlik məlum deyil. Dünya su ehtiyatının beşdə biri, keçmiş İttifaqın şirin su ehtiyatının isə 70 %-ni təşkil edən, dünyada ən dərin tektonik göl Baykala ən dəhşətli təhlükə törədən, orada tikilmiş sellüloz-kağız kombinatıdır. Kombinatın fəaliyyəti nəticəsində ekoloji itgi hər gün milyon manatlarla hesablanır. Baykaldan həyəcanlı xəbərlər verilir;balıqların qırılması, Selenqa çayında ikibaşlı balıqların və üzgəcsiz balıqların əmələ gəlməsi, dayazlaşma, Baykal xərçənginin (suyu özündən buraxaraq gölü şəffaf və təmiz edən) sayının xeyli azalması və s.

Dəniz mühitində aşağıdakı çirkləndiricilərə rast gəlmək olar:

-         Xəstəlik törədən mikroorqanizmlər - (bakteriyalar, birhüceyrəlilər, viruslar və göbələklər). Onlardan ən çoxu çirkab sularla yayılır;

-         bərk tullantılar-tullantıların emalı zamanı qalıq, həmçinin, işlədilməyən və ya müddəti keçmiş sənaye məhsullarıdır. ABŞ alimlərinin məlumatına görə hər il dünya okeanına 6,6 mln. tona qədər müxtəlif zibil atılır ki, onların da, əsas kütləsini plastmas əşyalar təşkil edir;

-         istilik tullantıları – dəniz mühiti ilə əlavə istiliyin kontaktından onun səciyyəsi dəyişir və bu canlı orqanizmlər üçün zərərli ola bilər:

-         şirin su və duzlar-şirin suyun çox olması ciddi problem yaratmır, lakin əgər saflaşdırmaya meyilli olan zonaya düşərsə problem yarada bilər;

-         zəhərlər-qeyri-üzvi zəhərlər adətən sənayedə xəstəlik törədən orqanizmləri və ya yosunları məhv etmək üçün istifadə olunur.Üzvi zəhərlər isə dənizə qəsdən və təsadüfən atılmış müasir kimyəvi maddələrdən ən təhlükəlisidir (biosid-fungusidlər, herbesidlər, insektisidlər, podensidlər, həmçinin, karbohidrojenlər, neft məhsulları və sənaye kimya məhsulları);

-   neft-təbii maneyə malik, üzvi zəhərlərə aid və uzun müddət ərzində bioloji yolla parçalanan maddələrdir;

-   gübrələr-ən çox yayılanı azot və fosfor birləşmələridir. Onlar ətraf mühitdə həmişə mövcud olmuşdur və onların bəziləri çürüyən orqanizmdən ayrılaraq təbii yolla mühitə qayıdır;

-   radioaktivlik-radioaktiv maddələr dəniz mühitinə nəinki uran istifadə olunan atom stansiyalarının işləməsi şəraitində və başqa növ fəaliyyətlə, həm də, kömürün yandırılması kimi adi şəraitdə də düşürlər;

-   turşular və qələvilər – turşu və qələvilərin dənizə atılması ekoloji sistemin balansına zərərli təsir edir. Dəniz suyunun normal turşuluğu təqribən 8,0% olur, yəni dəniz suyu zəif qələviləşmiş olur.

-   estetik baxımdan – xoşa gəlməyən görüntülü və iyli tullantılar cəlbedici deyillər;

-   nəqliyyat gəmiçiliyi-mütəxəssislər qeyd edirlər ki, Okeana düşən neft məhsullarının əksəriyyətini motorlu qayıqların mühərriklərində daxili yanma şəraitində işlənmiş yağlar təşkil edir. Neftin tankerlərdən qəza nəticəsində dağılması və daşması prosesi də baş verir. İri tankerlər yüklərini boşaltdıqda gəminin dinamik xüsusiyyəti xeyli dəyişir. sənayedə suların çirklənməsi;

-   çirkab suların təmizlənməsi sistemi;

-   kənd təsərrüfat mənbələri (süni gübrələr, heyvanların çirkabı, pestisidlər, herbesidlər və asılı hissəciklər);

-   istirahət zonalarındakı çirkləndiricilər;

-   tikinti və s. zamanı yaranan çirkləndiricilər.

Son vaxtlar sənaye və mətbəx axarlarının çirkablarının 90%-dən çoxu bilavasitə su hövzələrinə axıdılır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində açıq sularda iki minə yaxın zərərli maddələr olduğu aşkar edilmişdir. Torpaq və havada olan zərərli maddələrin əksəriyyəti qar və yağış suları vasitəsilə açıq su hövzələrinə qaytarılır.  

17. BİOSFER NƏDİR VƏ ONUN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ HANSILARDIR?

Biosfer–Yer planetinin elə bir hissəsidir ki, orada canlıların tərkibi, yerləşməsi, enerji çevrilməsində iştirakı onların keçmiş və indiki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu cür fəaliyyət litosferin üst hissəsində, atmosferin aşağı hissəsində, pedosferin və hidrosferin hər yerində kəmiyyət və keyfiyyəti yenilikləri yaratmış və yaradır.Biosfer sözünün ilk müəllifi Lemark olsa da (belə bir həyat səviyyəsinə o biosfer adı verilmişdir) onu elmə daxil edən geoloq Eduard Züsdür.Planetdə orqanizmlərin bütün cəmini V.İ.Vernadski canlı aləm adlandırmışdır. Yüngül maddələr V.İ. Vernadskiyə görə biosferdə elementlərin elə cəmidir ki, onların yaranmasında canlı orqanizmlər iştirak etmirlər. Biogen elementlər həyatla yaradılır və çevrilir. Beləlilklə, Yer kürəsinin elə yeri biosfera adlanır ki, ora canlı aləmin təsiri ilə əhatə olunmuşdur. Müasir baxışla biosferaya planetin ən böyük – qlobal bioloji dövranı özündə birləşdirən ekosistem kimi baxmaq olar.

Müasir canlılar yer kürəsinin üst hissəsində, atmosferin aşağı təbəqəsində və yerin su təbəqəsində yayılmışlar. Yerin dərinliyinə canlı orqanizmlər çoxda yayıla bilmirlər. Bakteriyaların rast gəlindiyi ən dərin yer 4 km təşkil edir. Okeanlarda həyat daha dərin qatlarda, hətta okean çökəkliklərində 10-11 km dərinlikdə canlı aləmə rast gəlinir, çünki orada suyun temperaturu 0⁰C-yə yaxındır. Bios-həyat, sfer-təbəqə deməkdir. Əslində isə biosferin əhatə etdiyi dairə, hüdudlar daha genişdir. Məhz ona görə də akad. V.İ.Vernadski haqlı olaraq biosferin əhatəsinə müasir canlıların mövcud olduğu sahələrlə kifayətlənməyib, Yerin keçmiş dövrlərində canlı aləmi olan sahələri də daxil etmişdir. Başqa sözlə desək, biosfer mövcud canlıların ya­yıldığı ərazilərlə yanaşı, palentoloji qalıq əldə edilən yerləri də nəzərdə tutur.Beləliklə, biosfer dedikdə, planetdə canlı aləmin yaşaması mümkün olan su, hava və quru (torpaq) mühiti başa düşülür.Əslində Yer kürəsinin hər yeri, canlı aləmin hamısı üçün əlverişli deyildir. Məs.qütblərdə, yüksək dağ zirvələrində bitkilərə rast gəlinmir. Çox vaxt bu yerlərdə adi canlılara təsadüf olunur. Fiziki xüsusiyyətləri ilə bir-birindən kəskin dərəcədə fərqlənən üç mühüm təbəqə biosferin əsasını təşkil edir.

1.     Litosfer – mühit kimi dərk edilməklə, yer səthinin üst təbəqəsi və yaxud da yer qabığının bərk hissəsindən ibarətdir.

2.     Hidrosfer – yer kürəsinin su ilə əhatə olunan sahəsi. Hidrosferin əsasını, planetin 7/10 hissələrinə bərabər olan Dünya okeanı təşkil edir.

3.     Atmosfer – Yer kürəsinin, o cümlədən biosferin əvvəlki iki təbəqəsi də daxil olmaqla, onu hər tərəfdən əhatə edən hava qatıdır.

18.EKOLOJİ SİSTEMLƏR HANSILARDIR?

Maddələrin dövranı baş verən, üzvi və qeyri-üzvi komponentlərin birliyi olan ərazilər ekosistem adlanır. Bu termin 1935-ci ildə yuxarıda qeyd olunduğu kimi A.Tensli tərəfindən elmə daxil etmişdir. Ekosistemdə maddələr dövranının idarə olunmasını təmin etmək üçün mənimsənilən formada qeyri-üzvi molekul ehtiyatının olması və üç qrup funksiyaca müxtəlif ekoloji orqanizm qruplarının: produsentlər, konsumentlər və redusentlərin olması lazımdır. Belə də ifadə etmək olar ki, biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və qeyri-üzvi komponentlərin istənilən məcmusu ekosistem adlanır.

 Ekosistem = Bitop+Biosenoz

Biomon – oxşar mühitə alışan canlı orqanizmlərin quru və su hövzələrinin müəyyən ərazisində yaşaması, yaxud da yaşayış yeri deməkdir.

Beosenoz – eyni biotopda məskən salan orqanizmlərin vəhdətidir (bitkilər, mikroblar, heyvanlar). Hər hansı ekosistem olursa-olsun, onda cəmləşən canlılar qidalanmağa görə üç qrupa bölünürlər. Birinci qrupa aid olanlar Avtotroflardır. İkinci və üçüncü qrupun qidalanmaya aid olanları isə Heteretroflardır. Əslində heterotrof hazır üzvi maddəyə ehtiyacı olan canlılardır. Hər hansı ekosistem olursa-olsun, onda cəmləşən canlılar qidalanmağa görə üç qrupa bölünürlər. Birinci qrupa aid olanlar Avtotroflardır. İkinci və üçüncü qrupun qidalanmaya aid olanları isə Heteretroflardır. Əslində heterotrof hazır üzvi maddəyə ehtiyacı olan canlılardır. Ekosistemin enerjisi Yer üzərində həyat günəş enerjisi hesabına mövcuddur. İşıq yer üzərində yeganə qida resursu olub, enerjisi karbon qazı və su ilə birləşərək fotosintez prosesini yaradır. Fotosintez vasitəsilə bitkilərdə üzvi maddələr yaranır, onunla otyeyən və ətyeyən heyvanlar qidalanır, nəticədə bitkilər canlı aləmi qidalandırır, yəni günəş enerjisi bitki vasitəsilə qidanı sanki bütün orqanizmlərə çatdırır.Enerji orqanimzdən orqanizmə ötürülərək qida və ya trofik zəncir yaradır. Heterotroflar enerjini qida ilə birlikdə alır. Bütün digər orqanizmlər digərlərinin qida obyekti sayılır, yəni bir-birilə energetik əlaqədədirlər. Hər bir qruplaşmada qida əlaqələri bir orqanizmdən digərinə enerji ötürücü mexanizmdir. Beləliklə, biosenozların trofik zənciri olduqca mürəkkəbdir, onlara daxil olan enerji bir orqanizmdən digərinə uzun müddət miqrasiya edə bilər: avtotroflardan, prosudentlərdən heterotroflara, konsumetrlərə və beləliklə, bir trofik səviyyədən, digərinə dörd-altı dəfə ötürülərək trofik zəncir təşkil edir.

Qida zəncirində hər bir həlqənin yeri trofik səviyyə adlanır. Birinci trofik səviyyə-prosudentlər - üzvi kütlənin yaradıcıları, qalanları isə konsumentlərdir. İkinci səviyyə bitki yeyən konsumentlər; üçüncü trofik səviyyə-bitki yeyən formalarla qidalanan ət yeyən konsumentlər; dördüncü trofik səviyyə digər ətyeyənlərlə qidalanan konsumentlər.

 Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı. İki məhsulvermə səviyyəsi ayrılır; birinci (ilkin) və ikinci məhsul. Vahid zaman ərazidə bitkilər (prosudentlər) tərəfindən yaradılan üzvi qruplaşmanın ilkin (birinci) məhsulu adlanır. Məhsul kəmiyyətcə bitkinin quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub ekvivalent coul ədədi ilə ifadə olunur. İlkin məhsul sanki iki səviyyəyə –ümumi və təmiz məhsula bölünür, ümumi ilkin məhsul vahid zaman ərzində fotosintezin müəyyən surətində bitkilər tərəfindən həyat fəaliyyətini saxlamaq üçün, yəni tənəffüsə sərf olunan məhsul kifayət qədər çox olur.

19.BİOLOJİ MUXTƏLİFLİYİN SAXLANİLMASININ EKOLOJİ ƏHƏMİYYƏTİ?

Bioloji müxtəliflik yerüstü, dəniz və digər su ekosistemləri və onları təşkil edən ekoloji komplekslər daxil olmaqla bütün mühitlərdən olan canlı orqanizmlərin cəm müxtəlifliyi, növdaxili, növlər və ekosistemlər arası müxtəliflik deməkdir.

Biomüxtəlifliyi üç tipə ayırmaq olar:

-         Yaşayış mühitinin müxtəlifliyi (ekosistemlər və landşaftlar);

-         Növlərin müxtəlifliyi (heyvan, bitki və bakteriya növləri);

-         Bütün genlər (genetik müxtəliflik).

Biomüxtəliflik anlayışı bütün genləri, heyvan və bitkilərin bütün növlərini, ekosistemləri və landşaftları əhatə edərək hər yerdə mövcud olan həyatın müxtəlifliyini əks etdirir. Müxtəliflik tərəqqi, inkişaf və təkamül deməkdir. Yer üzərində müxtəliflik yox olarsa, bununla bərabər biz aşağıdakıları da itirə bilərik: 1) inkişaf qabiliyyətini; 2) davamlılığı; 3) həyatı. Beləliklə, müxtəliflik bizim planetimizdə bütün canlı aləmin mövcudluğunun həlledici amilidir.

Rio de-Janeyroda (1992) tarazlı inkişaf barədə keçirilmiş dünya sammitlərində (1992) və BMT-nin bioloji növ­müxtəlifliyi istiqamətində yaradılmış Bioloji növmüxtəlifliyi konvensiyasının (BNK) vədləri yerinə yetirilmir və daima pozulur. bioloji növmüxtəlifli­yin qorunması və sabit istifadəsi, ayrılmaz əsas kimi, ekosis­temlər tərəfindən, təbii sərvətlərin dünya iqtisadiyyatına verilməsi kimi həyati vacib xidmətləri həlledici mövqe tutur. Sabit təsərrüfatçılığın qüvvətli faktorlarından biri iqlim dəyişilməsidir. Meşənin qırılması 20% parnik (istixana) qazlarının atılmasına səbəb olur. Bütün dünyada bioloji növmüxtəlifliyinin qorunmasının çətinliyi bir də onunla izah olunur ki, bu işə az maliyyə ayrılır. Bununla əlaqədar olaraq bütün dünyada iqlimlə bağ­lı dəyişikliklərə daha çox diqqət yetirilməlidir. 1992-ci ildə Rio-de-Janeyro şəhərində təqdim olunmuş «Biomüxtəlifliyin qorunması» Konsepsiyasını Azərbaycan Respublikası imzalandıqdan sonra bu konvensiyanın tələblərini həyata keçirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Respublikamızda davamlı inkişafın təmin olunması baxımından bioloji müxtəlifliyin qorunması üçün aşatğıdakı strateji tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədə müvafiqdir:

-         Biomüxtəlifliyin qorunmasına yönəldilmiş bütün ekoloji proseslərə, beynəlxalq konvensiyalara, digər ölkələrarası və regional müqavilələrə qoşulmaq;

-         Bioloji müxtəlifliyin əhəmiyyətli komponentləri-nin müəyyənləşdirilməsi və onların qorunması üçün əlavə tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi;

-         Biomüxtəlifliyin vəziyyətinin monitorinqi üçün ölkələrin flora və faunasının Qırmızı və Yaşıl Kitablarının tərtibi və yeniləşdirilməsi;

-         Xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə müxtəlif qorunma statusuna malik olan bitki və heyvanlar aləminin bərpası üçün müvafiq şəraitin yaradılması;

-         Nadir və kökü kəsilməkdə olan bitki və heyvan növlərinin genefondunun qorunmasının təmin edilməsi və onların xüsusi qorunan zooloji parklarda saxlanılması üçün yaradılması;

-         Biomüxtəliflik üçün təhlükənin və bu təhlükə nəticəsində ilk növbədə təsir altına düşə bilən təbii bitki və heyvan növlərinin proqnozlaş­dırılması;

-         Biomüxtəlifliyin qorunması məqsədiilə yeni milli parkların yaradılması.

20.BİOSFERİN QLOBAL EKOLOJİ BOHRANLARI HANSİLARDİR?

Planetimizdə həyatın ekoloji böhranlarını iki böyük qrupa ayırmaq olar: təbii və antropogen ekoloji böhranlar. Təbii ekoloji böhranlar mövcud həyatın inkişafının yeni bir səviyyəsinə yüksəlməsilə nəticələnir. Amma antropogen böhranlarda belə olmur. Təxminən 400 mln. il öncə düzənliklərdə və dağlarda eroziya başlandı, sular lilləndi, suda oksigen azaldı, heyvanların quruya çıxması və atmosfer oksigeni ilə tənəffüs etməsi problemi yarandı. Suda-quruda yaşayanlar əmələ gəldilər və su ilə quru arasında maddələr dövriyyəsində fəal iştirak etdilər. Geoloji baxımdan çox çəkmədi ki, dünyada quraqlıq gücləndi. Suda-quruda yaşayanlar üçün təbii böhran yarandı. Onların çoxu qırıldı, bəzi nəsillərdən isə sürünənlər əmələ gəldi. Yer planetində insanın əmələ gəlməsilə yeni və güclü faktor-antropik və antropogen faktorlar formalaşdı, ətraf mühiti tamam başqa xarakterli etdi və özü­­nəməxsus ekoloji böhranlar yaratdı. Dünya əhalisini ərzaqla təmin edən əsas dağ və düzənliklərin torpaqlarının daha çox dəyişikliyə məruz qalması qabarıq göstərilir. Belə ki, hər yerdə torpağın və onun münbitliyinin tükənməsi, şum və otlaqların altında qalan torpaqların 40-60%-nin eroziyaya və defliyasiyaya uğraması, suvarılan torpaqların isə 40%-ə qədərinin şorlaşmaya məruz qalması, torpaqda toksik biosidlərin və gübrələrin artığının toplanması, torpaqların qlobal çirkləndirilməsi kimi problemlərin yaranması göz qabağındadır.

Cədvəldə həmçinin atmosferin, saf suların, okean və buzlaqların, meşə və kol örtüyü, canlı orqanizmlər, planetin canlı maddələri, iqlimi və havasında gedən qlobal dəyişilmələr göstərilir. Sənaye tullantıları çox böyük ekoloji böhran yaradır. Təbii sərvətlərin məhsula çevrilib istifadə ediləni 3-5% təşkil edir, qalanı tullantıya çevrilir. Potensial ekoloji təhlükə daha çoxdur. Ənənəvi təbii sərvətlərin tükənməsi, ozon qatının zəiflənməsi, planetin səthində istiliyin çoxalması, iqlimin dəyişməsi, oksigenin azalması, karbon qazının çoxalması və s. potensial ekoloji təhlükələr yaradır. Radioaktiv sənaye tullantılarının basdırılması problem olaraq qalır. Ətraf mühitin kimyalaşdırılmasının ekoloji təhlükəsi görünənə nisbətən daha çoxdur.

21.TORPAQLARIN EKOCOGRAFİYASI VƏ ONUN MUHAFİZƏ EDİLMƏSİ?

Torpaq örtüyü min illər ərzində mürəkkəb fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşaraq biosferin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqların əkinçilikdə tutduğu mövqe və insan həyatı üçün zəruriliyi əvəz olunmazdır. Genetik torpaqşünaslıq elminin banisi V.V.Dokuçayev qeyd etmişdir ki, çöl bitkiləri altında yaranmış rus qaratorpaqları daş kömürdən, neftdən və hətta qızıldan da bahadır və qiymətlidir. Ümumiyyətlə, torpaq örtüyü təbii landşaftın əsas komponentlərindən biri olmaqla, insanın həyat fəaliyyətində müstəsna rol oynayır. Torpaq məlum coğrafi amillərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri nəticəsində yaranan münbitliyə malik olan və 1-1,5 metrdən artıq olmayan qatdır. Planetimizdə əkin sahələri 19 mln. km² qədərdir. Təmiz əkin sahəsi 14,6 mln. km²-dir. Eyni zamanda əkin sahələrinin 3,2 mln. km²-i suvarılan və qurudulan torpaqların payına düşür. İndiki əhali artımı və cəmiyyətin müasir tələbatı şəraitində bu heç də çox deyildir. Dünya əhalisinin artması ilə adambaşına düşən torpağın təbii və antropogen yolla azalması nəticəsində gələcək nəsillərin çətinliklərlə üzləşəcəkləri barədəki proqnozlara indi sübhə edənlər az tapılar.

Rəqəmlərə görə demək olar ki, qurunun 10%-i əkin sahəsi, 20%-i otlaq, 30%-i meşələr və müxtəlif tipli yararsız sahələr 40% təşkil edir. Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə istifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa olan tələbatın artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır. Ərzağa olan tələbatın durmadan artması və dünya iqtisadiyyatının genişlənməkdə davam etməsi torpaq resurslarının istifadəsinin və onun vəziyyətinin strategiyasına ciddi təsir göstərir. Əgər istehsala yeni torpaq sahələri cəlb etməklə ərzağa olan tələbatı ödəmək mümkün deyilsə, onda yalnız başqa yol, yəni kənd təsərrüfatının səmərələşdirilməsi yolu ilə torpağın münbitliyinin artırılması lazımdır.

Hazırda torpaqların qorunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Burada başlıca problemlərdən biri də odur ki, bir çox yerlərdə münbit torpaqlar qeyri – kənd təsərrüfatı ilə əlaqəsi olmayan sahələrdə istifadə edilir. Şəkil 11-də torpaq əmələ gətirən amillər verilir. Torpaqların yayılmasında təbii zonallığın xüsusiyyətlərini nəzərə almaq ekoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əksinə, bəzi ölkələrdə istiliyin həddən artıq olduğu səhra və yarımsəhra landşaftlarında rütubətin çatışmaması əkinçiliyin inkişafını ləngidir. Bu rayonlarda əkinçilik ancaq süni suvarmadan istifadə edilməklə inkişaf etdirilə bilər. Yüksək və sabit məhsul əldə etmək məqsədilə suvarmadan çox qədimdən istifadə olunur. Söz yox ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçün xeyirlidir, lakin o, hər şeydən öncə ekoloji problemlər yaradır. Təbii landşaftın aqroekosistemlərə çevrilməsi ərazinin vəziyyətini dəyişikliyə uğradır. Suvarmanın ekoloji problemləri iqtisadiyyatın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını tələb edir.Dünyanın ən iri dövlət birliyi olmuş və hazırki MDB –nin əkin üçün yaralı torpaq ehtiyatlarının 70%-i soyuq, quraqlıq iqlim şəraiti qurşaqlarındadır. Su ehtiyatları kimi əkinçiliyə yararlı ərazilərin çoxu şimaldadır. Bununla belə, əhalinin tələbatını ödəmək üçün kənd təsərrüfatı məhsulları becərilən əkin sahələrinin üçdə iki hissəsi (500 milyon hektar) cənub regionlarında, su sarıdan kasad olan ərazilərdədir. Suvarılan ərazilər əkin sahələrinin cəmi 7%-ni təşkil edir. Buna baxmayaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarının 30%-dən çoxunu məhz suvarılan torpaqlardan alırlar.

22. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji səciyyəsi və mühafizəsi.

Azərbaycan Respublikasının ərazisi 8,6 mln. hektardır. Bunun 49,4%-i və ya 4,2 milyon ha-sı kənd təsərrüfatı üçün yararlı sayılır. Əlverişli iqlim şəraiti bu torpaq fondundan səmərəli istifadə üçün aqrar sənayeyə böyük imkanlar verir. Torpaqların uzun müddət monokultura altında saxlanılması həm eroziya prosesini gücləndirmiş, həm də kimyəvi pereparatların intensiv tətbiqi, torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrini kökündən dəyişdirmişdir. Bundan başqa sistemsiz suvarılma aparıldığından, torpaq fondunun çox hissəsində duzlaşma-şorlaşma prosesləri güclənmişdir. Son məlumatlara görə əkin üçün yararlı torpaqların yarıdan çoxu məhz eroziya və şorlaşma proseslərinə məruz qalmışdır.Sudan nisbətən kasad olan Azərbaycanda su israfçılığı üzündən xeyli əkinə yararlı torpaqlar dövriyyədən çıxarılır. Ümumi uzunluğu 45-50 min km-dən çox olan kanalların məcrası betonla üzlənmədiyinə görə, axan suyun ən azı 25-30%-i itirilir. Əslində su kanallar və arxlar boyu torpağa hopur, bütün irriqasiya, meleorasiya sistemləri əhatəsind yeraltı qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına təkan verir. Xalq təsərrüfatında torpaq əsas və ümumi istehsal vasitəsidir. Torpağın əhəmiyyəti əsasən onun münbitliyi ilə müəyyən olunur. Torpaqda aparılan aqrotexniki və meliorativ tədbirlər nəticəsində onun münbitliyini müntəzəm artırmaqla kənd təsərrüfatı bitkilərinin normal qidalanmasını təmin etmək mümkündür.

Torpaq bizim əsas və əvəzedilməz sərvətlərimizdir. Ondan nə dərəcədə səmərəli istifadə olunmasından cəmiyyətin taleyi və xalq təsərrüfatının gələcək inkişafı asılıdır. Torpaq bütün ictimai formasiyalarda insana qüdrət, ölkəyə bərəkət və cəmiyyətin inkişafına həlledici istiqamət vermişdir. İnsan təbiəti, ilk növbədə torpaq sərvətləri ilə məhsuldar edir, lakin insan torpaqdan səmərəli istifadə etməklə təbiəti dəyişə bilir, səhralarda yaşıl zonalar yaradır və s. Başqa istehsal sahələrindən fərqli olaraq torpaqdan düzgün istifadə edildikdə torpaq məhsuldar olur, xassələri pisləşmir, əksinə tədricən yaxşılaşır və münbitləşir. Torpaqdan düzgün istifadə edilmədikdə pisləşir məhsuldarlığını azaldır, nəticədə bəzən bütöv bir ərazi səmərəsiz səhralara çevrilə bilir. Deməli, torpaq gələcək insan nəslinin yaşaması üçün əvəzolunmaz maddi varlıqdır. Torpaqlardan səmərəli istifadə edilməsi xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Həmin tədbirlər torpağın təbii şəraitindən, relyef formalarından asılı olaraq müxtəlif olur. Sellərə, sürüşmələrə, uçqunlara, eroziyaya məruz qalmış, bataqlaşmış, şorlaşmış, sənaye və kənd təsərrüfatı tullantıları ilə çirklənmiş və s. torpaqların yaxşılaşdırılması xüsusi və bir çox yerdə kompleks tədbirlər tələb edir. Bəzi regionlarda olduğu kimi Azərbaycanda da qoruyucu meşələrin salınması, kollektor-drenaj şəbəkəsinin tikilməsi kimi işlər görülməli, torpaqlarda rekultivasiya və transformasiya aparılması tələb olunur.

23-24.eynidi  Torpaqların səhralaşmasının qanunauyğunluqları və antropogen təsirlərin nəticələri. Müasir səhralaşma problemləri.

Müasir dövrün ən kəskin qlobal problemlərindən biri fəlakətli quraqlıqların çoxalması və bunun nəticəsində ərzaq təsərrüfatında məhsuldarlığın kəskin azalmağa başlamasıdır.səhralaşma-torpağın və bitkilərin deqradasiyası və onların bioloji məhsuldarlığının azalması prosesidir. Səhralaşma ekstremal hallarda biosferin potensialının tam məhv olmasına və ərazinin səhraya çevrilməsinə səbəb olur. Son onilliklərdə səhralaşma prosesinə və onun yaratdığı problemlərə maraq əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Səhralaşma əslində təbii yolla gedən prosesdir. İnsanın təsiri olmadan təbiətdə səhralaşmanın getməsi təbii-tarixi prosesin nəticəsidir. Bununla yanaşı insanların təbiətə geniş miqyaslı təsirləri nəticəsində səhralaşma sürətlənir.Səhralaşma dedikdə daha geniş mənada yerin bioloji potensialının azalması və ya məhvedilməsi, antropogen fəaliyyət və iqlim dəyişməsi nəticəsində yer üstü ekosistemlərin tükənməsi nəzərdə tutulur. BMT ekspertləri səhralaşma proseslərini və onun yayılmasını ekoloji situasiyanın pisləşməsi kimi qiymətləndirir, qeyd edirlər ki, bu proses nəticəsində quraq, yarımquraq ərazilərin məhsuldarlığı səhra səviyyəsinə kimi enir. Bu proses əsasən tədriclə gedir. Aridləşmə prosesi səhralaşmanın ilkin mərhələlərindən biridir.

Torpaqların aridləşməyə məruz qalması dedikdə-mürəkkəb və müxtəlif kompleks proses olub, geniş ərazilərin rütubətləşməsini azaldan və bununla əlaqədar «torpaq-bitki» ekoloji sistemlərinin bioloji məhsuldarlığının azalması başa düşülür. Aridləşmənin əmələ gəlməsi yemin, suyun azalmasına səbəb olur, yanacaq problemlərini kəskinləşdirir və ekosistemdə dərin dəyişiklik yaradır. Səhraların ətrafında olan əkinlər təzyiqə davam gətirmir və səhralıqların ərazisinə qatılır ki, bununla da hər il min hektarlarla əkinə yararlı torpaqlar itirilir. Səhralaşma eyni zamanda sosial-iqtisadi və təbii proses olmaqla təqribən 3,2 mlrd. hektar torpaq sahəsini təhlükə altında saxlamaqla, 700 mln-dan çox insanın yaşadığı əraziləri əhatə edir. Mal-qaranın ardıcıl otarılması otlaqlarda artıq təzyiqin olmasına, onsuz da seyrək olan bitki örtüyünün məhv olmasına səbəb olur. Səhralaşmaya həm də ot örtüyünün kütləvi yandırılması, xüsusilə yağış dövründən səhra, intensiv şumlanma, qrunt suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsi və s. şərait yaradır. Məhv edilmiş bitki örtüyü və torpağın çox xırdalanması torpağın üst qatının intensiv sovrulmasına (deflyasiya) şərait yaradır.Yer kürəsi əhalisinin sürətlə artması «insan-torpaq» problemlərinə daha çox əhəmiyyət verilməsini və qida məhsullarının istehsalının durmadan artırılmasını tələb edir. Bunun isə əsasını kənd təsərrüfatı əkinləri tutur, ən əsası isə istifadə olunan, şumlanan torpaqlardır. Səhralaşmanın nəticələri ekoloji və iqtisadi cəhətdən xeyli hiss edilən olmaqla, demək olar ki, həmişə mənfi nəticələr verir. Səhralaşmaya şərait yaradan antropogen amillər isə insanın müxtəlif təsərrüfat fəaliyyəti ilə olur. Əsas amillərə: mal-qaranın otarılması, əkinçilik, yerin təkinin istifadəsi, su anbarlarının tikilməsi, xətti tikintilər, çay axarlarının tənzimlənməsi və s. aiddir. Suvarma əkinçiliyində irriqasiya sistemlərinin nasazlığı, aqrotexnikanın aşağı olması, kənd təsərrüfat bitkilərinin düzgün seçilməməsi, suyun çatışmaması, kübrələrin norma ilə verilməməsi, pestisidlər və s. hadisələr səhralaşmaya səbəb ola bilər. Torpağın aridləşməsi birgə proseslərin, yəni geniş ərazilərin rütubətlənməsinin azalması və bunun nəticəsində «torpaq-bitki» ekoloji sistemlərin bioloji məhsuldarlığının azalması kimi mürəkkəb və müxtəlif proseslərdir.

Yerin tarixində susuz səhraların ərazisinin sürətlə azalması dövrləri olmuşdur. Həmçinin quraqlıq arid ərazilərin genişləndiyi dövrlər də olmuşdur. Azərbaycan Respublikası ərazisinin bioiqlim göstəricilərindən aydın olur ki, ölkədə səhralaşmada-torpaqların deqradasiyasının inkişaf potensialı böyükdür. Ölkəmizdə torpaq deqradasiyası bir çox iqtisadi, bioloji, siyasi problemlər yaradır. İlkin hesablamalara görə torpaq ehtiyatlarının 80 % (7 mln.ha) bu və ya digər dərəcədə təbii və antropogen deqradasiyaya məruz qalmışdır. Burada 3,6 milyon hektar torpaq eroziyası yuyulma və deflyasiyaya, 2,4 milyon hektar kimyəvi amillərdən-şorlaşma, çirklənmə, qida maddələri çatışmamazlığı, 600 min hektar fiziki və 400 min hektar isə bioloji deqradasiyaya məruz qalmışdır.

26. Səhralaşmanın əsas amilləri və səbəbləri.

Hazırda şimal və cənub yarımkürələrində arid zonalar Yer kürəsini ekvatorun hər iki tərəfində yerləşən rütubətli-tropik meşələr zonasını əhatə edir. Müasir xəritə materiallarına əsasən mütləq səhralar qurunun 8-10%-ni təşkil edirlər. Bu və ya digər dərəcədə səhralaşmaya məruz qalmış ümumi ərazi isə (mütləq səhralarla birlikdə) materiklərin 36-40%-ni təşkil edir. Aridləşmə və səhralaşma problemlərinin kəskinləşməsinə səbəb həm də 30-40 yoxsul və ekoloji cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrin səhra, quru savanna, quraq çöl və yarım çöl ərazilərdə yerləşməsidir. Səhraların problemləri və bu ərazilərin torpaqlarının müqəddəratı daim alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Səhralaşma problemləri, hərəkət edən qumlar və onunla mübarizə yolları barədə, səhra torpaqlarında şorlaşma ilə mübarizə, səhra və çöl landşaftlarının meliorasiyası və s. . tədqiqatçıların fikrincə səhralaşmaya əsas səbəb rütubətli illəri əhatə edən dövrlərdə ot yeyən heyvanların sayının artırılması, əkin sahələrinin xeyli genişləndirilməsi və başqa ərazilərdən gələn quru küləklərdir.

Kovdanın və Petrovun  fikirlərini ümumiləşdirərək prosesdə aşağıdakı təbii dəyişikliklərin baş verdiyi göstərilir:

1.     Bütün ərazilərdə buzlaşmanın azalması;

2.    Səthi yumanın üstünlük təşkil etməsi və defliyasıya prosesinin fəallaşması;

3.    Çay sularının və digər axarların təbii rejiminin pozulması;

4.    Qapalı su hövzələri (göllər) sahələrinin azalması və onların şoranlaşması;

5.    Bitki örtüyünün seyrəkləşməsi və bəzi ərazi-landşaftlarında onun tam məhv olması;

6.    Flora və faunada yeni növ əmələgəlmənin və nəsl vermənin zəifləməsi;

7.    Torpaqların sürətlə şoranlaşması, hidromorf torpaqlarda karbonatlığın, gipsin miqdarının artması;

8.    Qrunt sularının səviyyəsinin sürətlə aşağı düşməsi;

9.    Çayların və yarğanların drenləşmə rolunun artması;

10.           Daimi donuşluq zonaları (xüsusilə dağlarda) sərhədlərinin dəyişilməsi, bununla əlaqədar çayların suyunun azalması və s.

Səhralaşmanın səbəbləri – planetin iqliminin dəyişilməsi, xüsusilə də qlobal istiləşmə, həmçinin insanların ətraf mühitə təsir fəaliyyəti hesab olunur. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə səhralaşmaya əsas səbəblərdən biri su resurslarının çox və səmərəsiz istifadə olunması hesab olunur.

27. Bitki aləminin əhəmiyyəti, onların yerli və qlobal probemləri.

Bitki üzvi aləmin yaşaması üçün əsas vasitədir. Qurunun xeyli hissəsini yaşıl meşələr örtür. Böyük çəmənliklər və mədəni halda yetişdirilən kənd təsərrüfatı bitkiləri düzən və səhraları yaşıllaşdırır. Bitki nəinki yer üzərini örtmüşdür, hətta okeanların və dənizlərin xeyli dərinliklərində belə vardır. Bitkiləri təbiətindəki fəaliyyətlərinə görə iki böyük qrupa bölmək olar: 1) yaşıl bitkilər, 2) yaşıl olmayan bitkilər. Bitki aləmi yerin üst qatının dəyişməsində və torpağın əmələ gəlməsində çox böyük rol oynayır. Torpaq əmələgəlmə prosesində fiziki və kimyəvi aşınmalarla yanaşı bitki örtüyünün də böyük əhəmiyyəti vardır. Ali bitkilər torpağa öz kökləri vasitəsilə, ibtidai bitkilər xüsusi bakteriyalar, göbələklər və şibyələr bütün həyat fəaliyyətləri ilə təsir edirlər. Elə ona görə də bitki örtüyündən asılı olaraq yer üzərində müxtəlif tipli torpaqlar yaranmışdır. Bitki örtüyü biosferin üzvi maddə yaratmaq qabiliyyəti olan yeganə komponenti sayılır, yəni yer kürəsində məskunlaşan bütün canlıların, o cümlədən insanın həyatına yardımçı olan faktiki başlıca mənbədir. Məlumdur ki, bitkilərin əksəriyyəti antibiotik xassəsi daşıyan fitonsid adlı bioloji aktiv maddələrə malikdir. Bu maddələr havadakı bir çox zərərli və xəstəlik törədən mikrobları, virusları məhv edir, bununla da havanı saflaşdırır. Ağaclar ən çox fitonsid xassələri daşıyır. Meşə-bitki örtüyünün çox növlü bitkilərindən ibarət əsas tipidir. Meşə ətraf mühitə, mikroiqlimə təsir edir, torpağın hava və su rejimini, faunanı nizamlayır. Üzvi kütlənin yaranmasında meşənin rolu böyükdür. Meşə bitkiləri şəhərlərdə hava hövzəsini toz, zərərli qaz, tüstü, his və səsdən təmizləməklə müstəsna rol oynayır.İynə yarpaqlı bitkilər özündən-fitonsidlər adlanan maddələr buraxır ki, onlar insan və bitkilərdə xəstləik əmələ gətirici mikrobları məhv edirlər. Havada olan toz hissəcikləri günəş şüalarının təsirini azaldır və ultrabənövşəyi şüaları udur.

Heyvanlar bitki örtüyü ilə qarşılıqlı əlaqədə olaraq torpağın və landşaftın formalaşmasında iştirak edirlər. Mərcan rifləri və qunduz landşaftı tamamilə canlılardan təşkil olunmuşdur. Bir çox heyvanlar ilk baxışda zərərli və lazımsız görünsə də, onların biosenozların tərkib hissəsi kimi normal həyatı zəruridir. Sivilizasiya inkişaf etdikcə onun təbiətə təsiri artır. hər il heyvanat aləminin orta hesabla bir növü və ya yarım növü yox olur. Onların böyük əksəriyyəti insanın təsərrüfat fəaliyyətinin qurbanı olur. Quşların məhv olmasının səbəblərindən biri onların qanadlarının neft və mazutla bulaşmasıdır ki, bununla da onlar qanadlara hoparaq bədənin strukturunu dəyişir, üzmək və istilik mübadiləsi xassələrini pisləşdirir. Neftlə bulaşma dəniz canlılarına – balina, delfinlər, su itlərinə də böyük zərər vurur. Onlar hava udmaq üçün tez-tez suyun üzünə çıxırlar. Suitilər neftlə çirklənmiş ərazidə üzə çıxdıqda onların dərisi neftlə çirklənir, istilik mühafizə xassəsini itirir ki, bu da bədənin soyumasına və ya zəhərlənməsinə səbəb olur. Yaxın onilliklərdə növlərin məhv olmasının bu yolla çirklənmədən daha çox baş verəcəyi güman olunur. Heyvanlar aləminin təbiətin maddələr və enerji dövriyyəsində özünəməxsus yer tutması, ekoloji sistemlərdə kon­sument mövqeyi; torpağın və landşaftın for­ma­laş­ma­sında iştirakı; bitkilərin yayılmasında və çarpaz tozlandırılmasında iştirakı; ərzaq, dərman və ətriyyat mənbəyi olması; heyvandarlığın təbii mənbəyi olması ilə iqtisadiyyatı təmin etməsi; elmi-mədəni, maarif və estetik baxımdan əhəmiyyəti çox böyükdür.İnsanın fəaliyyətinin nəticəsində xam torpaqların şumlanıb və mədəni bit­ki­lə­rin əkilməsi, bataqlıqların qurudulması, ərazilərin otarılması, meşələrin qırıl­ma­sı və başqa aqrotexniki və meliorasiya tədbirləri ilə əlaqədar olaraq canlı aləm­də dəyişikliklər baş verir.Heyvanlar aləminin praktiki əhəmiyyəti çoxcəhətlidir. Tə­biət­də mütləq zərərli və mütləq faydalı heyvan növü demək olar ki, yoxdur. Hər hansı heyvan növü­nün zərərli və faydalı olması onun populyasiyasının sax­lan­dığından və həmin növə məxsus fərdlərin ümumi sayından, konkret rayonda inkişaf etdirilən təsərrüfatdan, ilin fəsillərindən və başqa səbəbdən asılı olaraq fərqlənir. Təbiətdə heyvan və bitkilər sıx əlaqədədir. Heyvanlar bitkilərlə qidalanmaqla bərabər, həmdə onlara xeyir verir. Heyvanların yaşama mühitinn dəyişməsi texniki inkişafla da bağlıdır. Çaylarda bəndəlrin tikilməsi, su anbarlarının yaradılması həyat mühitini tamamilə dəyişir. Şəhərlərin ətraf mühitə «hücumu» heyvanların yaşayış şəraitini kökündən dəişir: iri məməlilər yoxa çıxır, quş növlərinin sayı kəskin azalır. Suvarma, xüsusilə nəmli yerlərin qurudulması bitki və heyvanların həyat tərzini dəyişdirir. Heyvanların kütləvi və nəzarətsiz ovlanması onların məhv olmasına səbəb olur. Bu səbəbdən adalarda yaşayan heyvanların əksəriyyəti artıq mövcud deyil.

28. Heyvanat aləminin mühafizə edilməsində Beynəlxalq Təşkilatların əhəmiyyəti

Beynəlxalq «Qırmızı kitab»-ın yaradılmasına 1948-ci ildən başlanmışdır. . Qırmızı kitab vəzifəsindən asılı olaraq beynəlxalq, milli və regional olur.Həmin kitaba daxil olunan növlər təbiətin qorunması üçün ictimai əsaslarla ya­yılan Beynəlxalq Fond hesabına öyrənilir. Milli Qırmızı kitablar konk­ret dövlətlərin ərazisindəki fauna və floranı qorumaga xidmət edir. Beynəlxalq «Qırmızı kitab»a daxil edilmis bitki və hey­vanlar üzərində Beynəlxalq ictimai təşkilatların nəzarəti altında monitorinq təskil edilir və onun nəticələrinə uyğun tədbirlər həyata keçirilir. Milli «Qırmızı kitab»a daxil edilən bioloji növlər konkret dövlət tərəfindən nəzarət altına alınır və onların populyasiyasının optimal sıxlığını bərpa etmək üçün tədbirlər həyata keçirilir.Bioloji müxtəlitlik insansız ən azı iki milyard il yaşayıb inkişaf etmişdir. İn­sa­nın təsir gücü təkcə qoruyucu deyil, həm də dağıdıcıdır. İnsanın qurucu gü­cü bioloji müxtəlifliyi onun dağıdıcı gücündən qoruyub saxlamağa çalısır. Bu sa­hə­də inkisaf etmis ölkələr zəif ölkələrə köməklik edirlər. Məsələn, Xəzər dənizinin və Qafqazın bioloji müxtəlifliyinin qorunmasına Avropa ölkələri iqtisadi yardım edir­lər. Dün­yanın bioloji müxtəlifliyinin qorunması «İnkisaf proqramı»na da­xil­dir və buna isə BMT ümumi rəhbərlik edir.Heyvanat aləminin qorunmasına aid aparılan müzakirələrdən üç əsas üsul qeyd olunmusdur:

1)    Heyvanat aləminin yaşadıgı yerlərin qorunmasıdır. Bunun üçün vəhsi hey­­vanların qidalandıgı yerdən təsərrüfat məqsədilə istifadə etməmək və o yer­in toxunulmazlığını təmin etmək lazımdır;

2)    Vəhşi heyvanların, balıqların, qusların sayının artıb-azalmasına daimi nəzarət etməklə ovçuluq və balıqçılıqdan, vəhsi heyvanlar faunasından səmərəli istifadə olunmadır;

3)    Vəhşi heyvanların tam toxunulmazlığını təmin etmək, onların genetik fond­­larını saxlamaqla qoruqlar, yasaqlıqlar və s. ərazilərin yaradılmasıdır. Bu əra­zilərdə relikt, endemik və sayca azalan heyvan növləri artırılmalı və mühafizə edil­­məlidir. «Qırmızı kitab»ın təşkili forması da bu layihənin proqramına daxil olmalıdır.

Quruda yaşayan heyvanları qorumaq üçün vacib olan şərtlər:

1.     Heyvanların qorunması və onlardan səmərəli istifadə haqqında qanuna əməl edilməsi və onun üzərində dövlət nəzarəti olması;

2.     Köçəri quşların və başqa heyvanların qorunmasına dair beynəlxalq mü­qa­vilələrin həyata keçirilməsi. Biosfer qo­ruqlarının genişləndirilməsi və on­­ların rejiminə əməl edil­məsi;

3.     Ovçuluq cəmiyyətinin əsasnaməsinə əməl edilməsi, yəni ov yerlərinə, ovun vaxtına, qaydasına və miqdarına düzgün münasibət olunmalıdır;

4.     Qoruqlar təşkil edildikdə orada heyvanların təbii komplekslərinin orji­nal­lığı və nümunəvi olması, onun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin nəzərə alınması.

29. Kosmik proseslərin ekoloji nəticələri

Təbii mühitin öyrənilməsi daim təkmilləşdirilir. Əgər əvvəllər, texniki vasitələrin zəif inkişaf etdiyi dövrlərdə təbii sərvətlər yalnız ənənəvi olaraq adicə yerüstü müşahidələr vasitəsilə öyrənilirdisə, kosmik texnika meydana gəldikdən sonra isə təbii mühitin öyrənilməsində, ekoloji durumun qiymətləndirilməsində daha mütərəqqi üsullardan istifadə olunmağa başlanmış, bunun nəticəsində tədqiqat işlərinin sürəti və keyfiyyəti xeyli yüksəlmiş, tədqiq edilməsi adi üsullarla mümkün olmayan bir sıra təbiət hadisələrin və ob­yektlərin uzaq məsafədən öyrənilməsi üçün geniş imkanlar yaranmışdır.Bütün tədbirlərin öhdəsindən layiqincə gəlmək üçün müasir dövrdə təbiətşünaslıq elminin bütün sahələrində geniş tətbiq olunmağa başlayan aerokosmik tədqiqat vasitələrindən geniş istifadə olunur.Hazırda planetimizdə əhalinin sayının sürətlə artması ilə əlaqədar qida ehtiyatlarının tədqiq olunması probleminin həllində bu vaxta qədər mövcud olan ənənəvi tədqiqat üsulları kifayət deyil. Bu məsələnin həllində aerokosmik tədqiqat üsullarının geniş tətbiqi planetimizdə təbii mühitin qorunması və insanların ərzaq probleminin həllinə müsbət təsir göstərəcəkdir.Kosmonavtika sahəsində müvəffəqiyyətlərə bax­ma­yaraq, hələ bu vaxta qədər kosmosdan yerin öyrənilməsi sahəsində aparılan tədqiqatlar təcrübi xarakter daşıyır. Kosmik vasitələrlə alınan məlumatların həcmi günü-gündən artır.

Yerin kosmosdan çoxtəkrarlı fotoşəklinin çəkilməsi nəticəsində Yer kürəsində baş verən bir sıra proseslərin dinamikasını, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif fazalar üzrə inkişaf prosesini diqqətlə izləmək mümkün olur. Aerokosmik tədqiqatların ənənəvi tədqiqatlara nisbətən üstünlüyü ondadır ki, onların fəaliyyət dairəsi daha böyük olur, təbii mühitə geniş ərazidə nəzarət etməyə və baş verən məhəlli və qlobal miqyaslı dəyişiklikləri izləməyə imkan verir. Bu baxımdan kosmik şəkillərin tədqiqat əhəmiyyəti daha genişdir. Aerofotoşəkillər və yerüstü müşahidələr vasitəsilə tədqiq olunan obyektin yalnız məhəlli-konkret xüsusiyytlərinə nəzarət etmək mümkünsə, kosmik şəkillərdə bu xüsusiyyətlərlə yanaşı, tədqiq edilən obyektlər təbii generalizasiyaya məruz qalır, başqa sözlə desək, bir sıra xırda obyektlərin yalnız ümumi strukturu və qlobal miqyasda nəzərə çarpan digər elementləri əks olunur. Yer səthində qlobal miqyasda baş verən bir sıra geomorfoloji prosesləri, relyefin geoloji quruluşla əlaqəsini, onun əmələ gəlməsində endogen (daxili) və ekzogen (xarici) prosesləri aerokosmik şəkillər vasitəsilə daha müvəffəqiyyətlə müəyyən etmək olur. Bir sıra induksion xüsusiyytlərinə görə səhralarda yeraltı suların səthə yaxın olduğu yerlər kosmik cihazların vasitəsilə daha asanlıqla müəyyən edilir, bu da öz növbəsində həmin ərazini su ilə təmin olunması problemlərinin müvəffəqiyyətlə həllində mütəxəssislərə kömək edir. Bitki örtüyünün öyrənilməsində aerokosmik informasiya vasitələrinin rolu əvəzedilməzdir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərində su və qida rejiminin dəyişməsilə əlaqədar olaraq baş verən bir sıra dəyişikliklər aerokosmik şəkillər vasitəsilə asanlıqla qeydə alınır və onların məhsuldarlığının sabitləşdirilməsi üçün operativ təkliflər irəli sürülür. Dəniz və okeanlarda qəflətən baş verən bir sıra təbii prosesləri ənənəvi üsullarla tədqiq etmək mümkün olmur. Okean səthində əmələ gələn külək, qravitasiya dalğaları və sunami hadisələrinin təsirindən suyun səviyyəsi 1 metrdən 20 metrə qalxa bilir. Su səthində əmələ gələn belə dalğalar operativ surətdə qeydə alınmasa, o xalq təsərrüfatına böyük ziyan verə bilər. Bu baxımdan kosmik informasiyanın rolu çox diqqətə layiqdir. Son zamanlar bir çox ölkələrdə təbii mühitin öyrənilməsində yeni, daha mütəriqqi – aerokosmik tədqiqat və ya təbii mühitin «məsafədən öyrənilməsi» üsulundan geniş istifadə olunur.

30.  Energetik sistemlərin ekocoğrafi aspektləri

Mineral sərvətlər bərpa olunmayan resurslarıdır. Onların bərpa olunmaması bəzi mənada nisbi xarakter daşıyır, çünki onların bərpası təbiətdə o qədər zəif gedir ki, onların çıxarılma tempinə görə və insan ömrü ilə müqayisədə bərpa olunmayan sayılır.Elmi-texniki inqilabın sürətli inkişafı enerjiyə olan tələbatın sürətlə artması ilə müşayət olunur. Onun istehsalı hər 10 ildən bir iki dəfəyə qədər artır. Bir çox mütəxəssislərin proqnozlarına əsasən üçüncü minilliyin əvvəllərində bütün enerji növlərinə dünyanın tələbatı üç dəfə artacağı gözlənilir.

Energetika – enerji ehtiyatları, müxtəlif enerji növlərinin hasılatını, dəyişməsini, ötürülməsini və istifadəsini daxil edən xalq təsərrüfatı sahəsidir.

Energetika insan fəaliyyətinin ən mühüm tərəfidir. Energiyanın istifadəsi olmadan insanın başqa işləri də praktiki olaraq mümkün deyildir: təbii ehtiyatların çıxarılması və emalı, sənaye məhsulunun istehsalı, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, işıq, istilik, səhiyyə və s. Lakin energetika məsələləri ilə həll edilməlidir ki, biosferdə başqa qlobal problemlərin vəziyyəti pisləşməsin. Buna baxmayaraq, energetika müəy­yən üstünlüklərlə yanaşı, ətraf mühitə mənfı təsir də göstərir. Biosferin çirk­lən­məsi növlərinin 80%-ə qədərini enerji prosesləri, o cümlədən yanacağın ha­zır­lan­ması və istifadəsi təşkil edir. Son 30-40 ildə dünyada hər bir insanın istifadə et­diyi enerjinin miqdarı iki dəfədən çox, neft isə üç dəfə yarım artmışdır. Bunun nə­ticəsi isə dünyada duru yanacaq ehtiyatının hiss olunacaq dərəcədə tü­kən­mə­si­dir.

Enerji istehsalının iki tipi var: bioloji enerji istehsalı (antropogen). İkinci ti­pin bir neçə forması var: istilik ener­getikası, hidroenergetika, atom energetikası, ən­ə­nəvi olmayan enerji mənbələri (günəş, termal, dalğa və qabarma, tullantı üzvi maddələrin enerjisi və s.).

31-32.eynidi    Enerji ehtiyatlarının növləri. İstilik-enerji xammalları

Qlobal enerji strategiyası və problemlər, əhalinin sayının artması,ərzaq və su çatızmazlığı, sağlamlığın və səhiyyənin vəziyyəti, şəhərlərdə əlverişsiz hava, iqlimin dəyişməsi, ekosistemlərin deqradasiyası, nüvə silahının yayılması və s. kimi ümumdünya məsələləri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Ən sadə qiymətlərə əsasən yanacaq enerjisinin əsasını təşkil edən po­ten­si­al ehtiyatının cəmi – kömür və başqa bərk yanacaq növləri, maye, karbo­hid­ro­gen, təbii qaz və s. Bir-birindən fərqlənən mineral yanacaqların müxtəlif qiymətərinin cəm potensialı götürüldükdə əsas rol yenə də kömürə verilir. Öz ehtiyatlarına görə kömür neftdən 20-30 dəfə, təbii qazdan 30-50 dəfə üstündür.İnsanlar öz yaşadıqları dövrdə 80-85 milyard ton enerji istifadə etmişdir. Bu rəqəmin yarısı son 25 ildə istifadə olunub.İstilik energetikasının əsasını istilik elektrik stansiyaları (İES) təşkil edir. Bu stansiyada enerjinin 70%-ə yaxını istehsal olunur. Ona görə də bu sahənin ətraf mühitə təsiri ön plana çıxır. 500-dən çox qüvvətli İES-lər və istilik elektrik mərkəzləri  gecə-gündüz işləyərək milyon tonlarla üzvi yanacaq yandırılır. Onların hesabına təqribən sənaye müəssisələrindən atmosferə atılan zərərli tullantıların 1/4-i düşür. Atılan zərərli tullantılarının yarıya qədəri kükürd diok­sididir. 1/3-i azot oksidinin, 1/4%-i isə uçan külün payına düşür. Ya­na­caq və oksidləşdirici rolunu oynayan qızdırılmış hava fasiləsiz olaraq yandırıcı qa­zana daxil olur. Yanacaq kimi adətən kömür və şist istifadə olunur. Həm­çinin, neftayırma zamanı neftdən – benzin, ağ neft və başqa yüngül frak­siyalar ayrıldıqdan sonra qalıq məhsulu kimi – qaz və mazutdan istifadə olunur.Bərk yanacaq yandırılan zaman atmosferə yanmağa macal tapmamış hissəciklər olan uçan kül hissəcikləri, kü­kürd anhidridi, bəzi ftor birləşmələri, həmçinin tam yanmamış yanacağın bəzi qazvari məhsulları daxil olurlar.İES-lərin tullantı sularında vanadium, nikel, ftor, fenol və neft məhsulları olur. Onlar su hövzələrinə atıldıqda suyun keyfiyyətinə və su orqanizmlərinə zərərli təsir göstərə bilər. Suyun istiliyi də su hövzəsinə mənfi təsir göstərməklə, orada çoxlu dəyişikliklər əmələ gətirir. İES-lərdə enerji qızmış buxarın köməyilə hərəkətə gətirilən trubinin köməyilə alınır. Trubin işləyərkən işlənmiş buxar su vasitəsilə soyudulur. Ona görə də İES-lərdən fasiləsiz 8-12°S qədər qızmış su hövzəyə daxil olur.

Mazut - İES-lərdə yanacağın 38%-ni təşkil edir. Yanacağın quru növü (ma­zut) yandırılarkən tüstü qazları ilə atmosferə: kükürd və kükürdlü anhidrid, azot oksidi, tam yanmamış qazvari məhsullar, vanadium birləşmələri, natrium duz­ları, həmçinin kotelləri tənzimləyərkən onların üzərində toplaşan çöküntülər olur. Atmosferi çirklənmədən qorumaq üçün kompleks kültutan qurğu quraşdırılır.

Kül və şlaklar. Bərk yanacaqla işləyən İES-lər il müddətində 100 min tona qə­dər kül və şlak atırlar. Kül və şlaklar xeyli torpaq ərazisi tutur və ətraf mühitə zə­rərli təsir göstərir. Eyni zamanda onların tərkibində çoxlu qiymətli maddələr vardır.

Atom enerjisi. XX əsrdə atom enerjisi insan həyatına geniş daxil olmuşdur. Atom elektrik stansiyaları energetikanın zirvəsini təşkil edir. Lakin AES-lər­dən ətraf mühitə yayılan istiliyin azaldılması mühüm məsələlərdəndir.Atom enerjisi atmosferi çirkləndirmir. Digər tərəfdən onlar eyni gücə malik baş­qa stansiyalara nisbətən daha çox ərazi tələb etmir. Lakin AES-də radioaktiv tullantıların saxlanılması və qəzaların qarşısının alınması problemi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hidrogen enerjisi. Hidrogen enerjisindən istifadə ətraf mühitin qo­run­masında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hidrogenin yaranmasından alınan istilik – neft və neft məhsullarından üç dəfə, daş kömürdən isə dörd dəfə çox olur. Dünyada hid­ro­gen istehsalı 200 mlrd. m³/ildən çoxdur. Onun yarıdan çoxu amiak istehsalın­da, 30%-ə yaxın isə neftayırma zavodlarında istifadə edilir. Hidrogenin alınması üçün əsas tükənməz mənbə sudur.

Hidroenergetika. Su elektrik stansiyalarında çayın gücündən istifadə edilir. SES-lər o vaxt ekoloji cə­­hətdən təmiz olur ki, onların tikilməsində təbiəti mühafizə tədbirləri yüksək səviyyədə görülmüş olsun. Geniş torpaq sahələrinin su altında qalması, su sızma, canlı aləmin məhv edilməsi və başqa mənfi halların qarşısı alınmış olsun. Suyun yüksəkdən axmasını təmin etmək üçün ən çətin olan bənd tikilməlidir. Bunların əksəriyyəti kənd təsərrüfatına yararlı olan tor­paq sahələridir. Bir çox yerdə bəndlər balıqların yolunu kəsir (kürütökmə), bir çox yer­lər­də onlara tərkibində çoxlu biogen element olan çirkab sular atılır. SES-lərin ya­ra­dıl­ması bəzi rayonlarda zəlzələ yarada bilər. Torpaq itkisini yeni ra­yonlardan istifadə etməklə, balıq itkisini isə balıq zavodları tikməklə əvəz etmək olar. Bir çox HES-də balıq yetişdirilən «pitomniklər» tikilir.

Qeyri-enerji mənbələri. Ənənəvi olmayan hər bir neçə mən­bədən elektrik enerji­sin­dən istifadə edilməsini gələcəkdə genişləndirmək nəzərdə tutulur. Günəş ener­ji­si (keçmiş SSRİ-də 215 min m² günəş kollektoru yaradılıb)də əhəmiyyətlidir.

Qabarma elektrostansiyaları – Qabarma stansiyaları Fransada, Rusiyada, ABŞ, İngiltə­rə­də tikilib. Termal suların enerjisindən Kamçatka, Çukotda, Saxalin, Qazaxıstan, Krım, Qafqaz, Zakarpatiya və s. yerlərdə istifadə edilir.

33. Sənayenin ekocoğrafi aspektləri

Müasir ekoloji çirklənmədən danışarkən sənaye sahələrini təhlil etmək lazımdır. Əsrlər keçdikcə insanlar sənayeni təkmilləşdirmiş və indiki mərhələyə çatmışdır. Müasir insan sənayesiz yaşaya bilməz və sənaye fəaliyyəti ümumbəşəri xarakter daşıyır. Elm və texnikanın müasir inkişafı Yer kürəsində təbii sərvətlərin istifadəsini və emalını gücləndirdi. Təbii sərvətlərdən istifadə insanların həyat tərzinin yaxşılaşdırması üçün bir vasitədir. Lakin sənayenin inkişafı sənaye tullantılarını artırmış, ətraf mühiti daha çox zəhərləmiş və çirkləndirmişdir. Sənayenin inkişafında yol verilən səhvlər nəticəsində bir çox xəstəliklər yaranmışdır və bəzi yerlərdə ətraf mühit «ölü» vəziyyətinə düşmüşdür.Xüsusilə iri sənaye şəhərlərində və onların yaxınlı­ğındakı ərazilərdə sənaye müəssisələrinə köhnə texnoloji avadanlıqların tətbiqi ətraf mühiti ekoloji böhran vəziyyətinə salmışdır. Ona görə də köhnə texnologiya ilə işləyən iri sənaye müəssisələrinin işinin dayandırılması və ya təkmilləşdirilməsi təklif olunmuşdur. Belə vəziyyət Azər­bay­canın bir neçə iri şəhərlərinə aiddir. Təbii komplekslərin transformasiyasında sənaye böyük rol oynayır, sənaye müəs­sisələrində təbii komplekslər antropogen kompleksə çevrilir. Alimlər hesablamışlar ki, yerdən çıxarılan faydalı qazıntıların, mineral maddələrin 95%-ə qədəri tez-tez mühiti çirkləndirən tullantılara çevirir. Hər il sənaye müəssisələrindən atmosferə tonlarla kül, texniki toz, karbon oksidi, kü­kürd qazı və digər zəhərli qazlar qarışır. Şəhərlər üzərində əmələ gələn tüstü və duman kimi zəhərli qazlar minlərlə adamın sağlamlığını pozur.Su hövzələrinə axıdılan çirklənmiş və zəhərlənmiş sular bütün canlılara birbaşa və dolayı yolla ciddi təsir edir. Bizim ölkəmizdə və dünyada neft və neft məhsulları çay, dəniz və okean sularının üst qatında nazik örtük əmələ gətirərək oksigenin suya daxil olmasının qarşısını alır.Bir sıra sənaye tullantıları ozon qatının zəhərlənməsinə və «Ozon dəliyinin» yaranmasına səbəb olmuşdur.

Müasir sənaye və kənd təsərrüfat sahələrində tətbiq olunan yüzlərlə xammal, gübrə, pestidsid və s. təbiətin canlı aləminin normal inkişafını və həyat fəaliyyətini pozur. İndi bütün dünyanın iri şəhərləri bərk cisimlərin tullantıları ilə əhatə olunmuşdur. Sənayenin inkişafındakı səhvlər ondan ibarətdir ki, təbii kompleksin əlaqələrini nəzərə almadan, məhsuldarlığın artmasına enerjidən istifadəni çoxalt­maq hesabına nail olurlar. Sənaye şəhərlərinin gələcəkdə təkmilləşdirilməsi, ən əsas tullantısız istehsal proseslərinin geniş tətbiqi planlaşdırılır.

34. Nəqliyyatın ekocoğrafi aspektləri

Təsərrüfat çoxsahəli olmaqla coğrafi şəraitlə mürəkkəb əlaqələrə malikdir. Bu baxımdan nəqliyyatın təbiətə təsiri həm zərərli, həm də faydalıdır. Nəqliyyatla bağlı olan eyni bir hadisə zərərli və faydalı ola bilər. Məs: bioloji növlərin və ya onların sort və cinslərinin uzaq yerlərə, hətta bir qitədən başqa qitəyə yayılması iqtisadi baxımdan müxtəlif nəticə verə bilər.Canlıları müasir nəqliyyatın köməyi ilə qısa vaxtda dünyanın hər yerinə yayıb insan həyatına səmərəli etmək məqsədə müvafiq olar.

Nəqliyyatın inkişafı insanın zərərli və faydalı əmək fəaliyyətini intensivləşdirir. Təəssüf ki, nəqliyyatın faydasına aludə olmuş insan onun zərərlərini vaxtında görüb aradan qaldıra bilməmişdir. Hələ indi də nəqliyyat vasitəsi ilə ətraf mühit (hava, torpaq, su) çirkləndirilir, bərəkətli torpaqlar yollar altında qalır, xəstəliklər və zərərli orqanizmlər geniş yayılır.1000 km yol gedən avtomobil bir adamın illik oksigen payını istifadə edir. Müasir təyyarələrin bir saatlıq uçuşunda yandırdığı oksigen 180 min adamın həmin qədər vaxtda istifadə etdiyi oksigenə bərabərdir. Nəqliyyat havada olan oksigeni yandırmaqdan başqa, həm də havaya küllü miqdarda karbon qazı atır (təxminən ildə 20 milyon ton). Bu səbəbdən Yer kürəsinin havasında olan karbon qazı təbii miqdarına nisbətən 15% çoxalmışdır.Avtomobil nəqliyyatı havaya azot oksidi (NO₂), karbohidrat və zərərli qurğuşun da atır. Son bir neçə əsrdə, xüsusən XIX-XX yüzilliklərdə flora və faunanın yayılmasına antropogen faktorlar, o cümlədən nəqliyyat və rabitə vasitələri ciddi təsir etmişdir. İndi yeni elm sahəsi – antropogen biocoğrafiya inkişaf etmişdir.

35. Kənd təsərrüfatının və torpaqdan istifadənin ekocoğrafi anlayışları

Kənd təsərrüfatı ilk dövrlərdən bir çox ekloji prinsiplərin təbii istifadəsinə əsaslanır. Onun elmi əsaslarının yaranması və inkişafı ilə əlaqədar bu prinsiplər şüurlu şəkildə istifadə olunurdu. Lakin hazırki dövrə qədər əksərən ekoloji biliklərin autekologiya-növlərin ekologiyası istiqaməti istifadə olunur. Populyasiya və ekosistem yanaşma az istifadə olunurdu. Kənd təsərrüfatı istehsalında əsas məqsəd güdülürdü - məhsul alınması və maksimum bioloji məhsuldarlıq əldə etmək. Müasir qüvvətli texnikanın istifadəsi və geniş kimyalaşdırma dövründə yüksək məhsul əldə edilməsi ətraf mühitin və ekoloji tarazlığın saxlanılmasında göstərilənlər qismən ciddi problemlər yaratmışdır. Bu son nəticədə təsərrüfat əkinçiliyinə pis təsir göstərmişdir. Şumlanan torpaqlarda da kütləvi kimyəvi pereparatların istifadəsi nəticəsində elə neqativ hallar və tozlanmalar baş vermişdir ki, bu bir çox təbii biosenozların məhvinə və mədəni bitkilərin məhsuldarlığının azalmasına səbəb olmuşdur. Müasir ekologiya elmi yeni kənd təsərruüfatı məhsulları almaq metodlarını və həm bitkiçilikdə, həm də maldarlıqda potensial məhsuldarlığı göstərir.

Kənd təsərrüfatının ekologiyalaşdırılmasının əsas yolu – biosenoloji və ekosistem prinsipləridir. Növbəli əkinin və aqrolandşaft komplekslərinin yaradılması elə olmalıdır ki, onlar biosenoloji sistemlərin bütövlüyünü qoruya bilsin. Növ müxtəlifliyinin artırılması şəraiti zərərvericilərin təhlükəsini aradan qaldırmağa kömək edə bilər. Bu nəinki məhsulun qorunmasını, həm də kimyəvi pereparatların geniş tətbiqini azaldır. Həmdə ki, ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşməsi ekoloji yanaşmaları tətbiq etməklə mümkündür. Kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının artırılması ilə yanaşı, bütün biosfer proseslərinin, ən əsası isə maddələr dövranının optimallaşdırılması qarşıya məqsəd qoyulmalıdır.Eyni zamanda maldarlığın ətraf mühit üçün əhəmiyyəti əvəzsizdir. Məs.: maddələrin biokimyəvi dövriyyəsində iştirakı, canlı təbiətin təkamülündə, bitkilərin çarpaz tozlanmasında, torpağın əmələ gəlməsində, torpağın gübrələnməsində rolu, alaq bitkilərini azaltması və s.Maldarlığın ətraf mühitə və çöl heyvanlarına təsiri ötəri bir hadisə deyil. Məs: ev heyvanlarının yemi təbiətdən götü­rü­lür. Onların böyük sürüləri olan çöl heyvanları otlaqlardan təqribən çəkilib getməli olur. Eyni zamanda ev heyvanları çöl heyvanlarına qorxulu xəstəliklər yoluxdurub onların kütləvi qırılmasına səbəb olur. Bunun əksinə olaraq çöl heyvanları xəstələnib bir az zəifləyən kimi yırtıcı heyvanlar onları tələf edirlər.

36. Təbii ehtiyatlardan istifadənin ekoloji, iqtisadi və texnoloji aspektləri

Təbii ehtiyatlar – insanların öz yaşayışlarını təmin etmək üçün istehsal vasitəsidir. Təbii ehtiyatlar təbii şəraitdən kənarda mövcud ola bilməzlər. Bundan asılı olaraq təbii ehtiyatları iki böyük qrupa bölmək olar: tükənən və tükənməyən. Tükənən ehtiyatlar öz növbəsində bərpa olunan və bərpa olunmayanlara ayrılır. Hava, su, torpaq, bitki örtüyü tükənən, lakin bərpaolunandır. Yerin təkindən çıxan bütün təbii ehtiyatlar tükənən, lakin bərpa olunmayanlardır. Tükənməyən təbii ehtiyatlara günəş enerjisi, külək, geotermal, qabarma və s. enerjilərdir. Təbii ehtiyatların bərpa olunması və bərpa olunmaması çox hallarda onlara insanların münasibətindən asılıdır. Yerin təkində toplanmış bütün faydalı qazıntıların cəmi mineral sərvətlər anlayışını təşkil edir. Mineral sərvətlər sənayenin vacib sahələrinin (energetika, qara və əlvan metallurgiya, kimya sənayesi, tikinti və s.) inkişafı üçün əsasdır.

Mineral xammal təbii ehtiyatlar kimi ölkənin milli sərvəti sayılır. Faydalı qazıntı yataqlarının aşkar edilməsi və kəşfiyyatı, onların səmərəli və kompleks istifadəsi Xalq təsərrüfatının dinamik inkişafı üçün zəmin yaradır. Elmi-texniki inqilab dövründə təbii ehtiyatlar ölkənin iqtisadi gücünü göstərən amillərdən biri hesab olunur. Dünya iqtisadiyyatının inkişafı bütün dünyada təbii ehtiyatların çıxarılmasının kəskin çoxalmasını və ümumi milli məhsulda onun rolunun artmasını göstərir. Heç vaxt mineral xammal, xüsusilə neft, təbii qaz, alüminium filizi, müəyyən əlavələr, nüvə xammalı iqtisadiyyatın inkişafına hazırkı dövrdəki kimi əhəmiyyətli olmamışdır. Demək kifayətdir ki, bütün dünyanın yerin təkindən çıxarılan sənaye məhsullarının 70%-dən çoxu faydalı qazıntılardan istehsal olunur.Müasir sənayenin bünövrəsi təbii xammallardır. Onun kəşfiyyatı, çıxarılması və emalı hazırda insan fəaliyyətinin miqyasca ən nəhəng fəaliyyət dairəsinə çevrilmişdir. Neft, təbii qaz, kömür-yanacaq enerji balansının əsas tərkib hissələridir. Metal filizləri-sənayenin çoxsaylı məhsulları üçün xam­maldır. Dağ – kimya filizləri kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığını artırmaq üçün istifadə olunur. Qeyri-filiz qazıntıları tikintinin tələbatını ödəyir. Cəmiyyətin inkişafı və onun çiçəklənməsi təbiətin istifadə olunan sərvətlərinin müxtəliflifliyindən, xüsusilə yerin təkindəki ehtiyatlardan asılıdır. Bir çox mədənlərin hasilatı tükənmişdir. Dövrümüzün ən mühüm sosial və iqtisadi problemlərindən biri ətraf mühitin mühafizəsindən ibarətdir. Təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi insanların qarşısında duran ən vacib problemlərdən biridir. Bu problem ətraf mühitin qorunması, təbii ehtiyatlardan düzgün istifadə olunması üzrə kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanmasını tələb edir. Belə tədbirlər elmi cəhətdən düzgün əsaslandırılmalı, beynəlxalq səviyyədə və dövlət səviyyəsində həyata keçirilməlidir.Elmi-texniki inqilabın, kənd təsərrüfatının digər sahələrinin sürətlə inkişafı ilə yanaşı təbii ehtiyatlardan istifadə gərginliyi də artır. Belə problemlərdən ən başlıcası ehtiyatları qorumaq və onlardan səmərəli istifadə etmək üçün elmi əsaslar üzrə həyata keçirməkdən ibarətdir. Artıq cəmiyyətlə təbiət arasında olan münasibətdə kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri nəzərə çarpır.Belə bir şəraitdə müasir elm özündə cəmiyyətin təbiətə etdiyi texnogen təsirin nəticələrini əvvəlcədən tamamilə proqnozlaşdırmaq imkanına malik deyildir. Ətraf mühitin mühafizəsi artıq bir elm sahəsi kimi formalaşmışdır, lakin bu elmin ayrı-ayrı ideyaları daha uzaq keçmişimizdə irəli sürmüşdür.

37. Tükənən və tükənməyən ehtiyatların ekoloji xüsusiyyətləri və iqtisadi səmərəsi

Elə təbii sərvətlər də vardır ki, onların istifadəsi mövcud texnologiya ilə istifadə edilə bilməz. Məs. Kosmik şüalar, meteorit mənşəli maddələr, yer maq­ne­tiz­mi, atmosferin elektrik cərəyanı və s. istifadə etmək üçün tamamilə yeni növ texniki avadanlıq və texnoloji proseslər yaradılmalıdır.

Təbii sərvətlər üçün bir neçə təsnifat mövcuddur.

1)      Təbii təsnifat. Bu təsnifata aid sərvətlər təbii qruplar üz­rə paylanır, məs. suyun, havanın, torpağın, heyvanlar aləminin, bitkilərin, faydalı çöküntülərin və s. sərvətləri;

2)      Təbii iqtisadi təsnifat. Bu təsnifat əsasən təbii ehtiyatlar, onlardan istifadə olunma prinsipi üzrə paylanırlar. Məs. Real gəlir əldə etmək üçün istifadə olunan (sənaye, kənd təsərrüfatı) ehtiyatlar və s.;

3)      Təbii ehtiyatların tükənib tükənməməsi təsnifatı.

Tükənməz sərvətlər anlayışı nisbidir (çünki təbiətdə tükənməz sayılan mənbə yalnız materiyadır ki, o da bir şəkildən başqa şəklə çevrilir). Məhz ona görə də bu qrupa aid ehtiyatlar mütləq və şərti tükənməz sərvətlərə bölünürlər. Mütləq tükənməz ehtiyatlardan günəş enerjisini, kosmik şüaları, külək enerjisini, Yerin cazibə qüvvəsini, Yerin təkindəki istiliyi və s. göstərmək olar. Şərti tükənməz təbii sərvətlərə isə təbii sular, torpaq, hava və s. daxildir.Tükənən təbii ehtiyatlar da öz növbəsində iki qrupa-bərpa olunmayan və bərpa olunan ehtiyatlara bölünürlər. Neft, daş kömür, torf, təbii landşaft bərpa olunmayan bitki və heyvanat aləmi və s. (əgər tam məhv edilmirsə) bərpa olunan ehtiyatlardandır.Təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsinin metodoloji əsasını müəyyən vaxt ərzində istehsal edilən məhsula çəkilən zəruri xərclər, o cümlədən də aşağı rentabelli obyektlərin məhsulları təşkil edir. İqtisadi qiymətləndirmənin gös­təricisi kimi mədənlərin və təkrar xammal ehtiyatlarının re­gional xüsusiyyətləri, emal edilən xammalın həcmi və keyfiyyəti nəzərə alınmaqla onun kompleks istifadə edilməsindən alınan təssərrüfatın səmərəsi götürülür. Təbii sərvətlərin, xüsusilə faydalı qazıntıların iqtisadi qiymətləndirilməsinin əsas göstəricisi təkcə çıxarılan xam­malların dəyəri deyil, həm də onların istifadəsindən alınan iqtisadi səmərədir. Bu halda qiymət ölçü funksiyasını yerinə yetirərək həmin növ məhsulda orta məsrəf göstəricilərini əks etdirir. Bütün təbii ehtiyatlar – torpaq, su, meşə, bitki ör­tüyü, balıq ehtiyatları, yeraltı sərvətlər müəyyən istehlak də­yərinə malikdir və buna görə onlar pul ifadəsində qiymətləndirilə bilər. Faydalı qazıntı sərvətlərinin qiymətləndirilməsi problemi həmin istiqamətdə müəyyən metodoloji tələblər irəli sürür.

38. Təbii ehtiyatın səmərəli istifadə edilməsində elmi-texniki nailiyyətlərin rolu

Mineral xammalın əsas mühafizə yolu – xammalın çıxarılmasının tempinin aşağı salınmasını nəzərdə tutan səmərəli istifadə, yeni ehtiyatların axtarılması, çıxarma vaxtı məhsulun itirilməsinin, israfçılığın qarşısının alınması, təkrar istehsala keçilməsidir. Bir çox hallarda itgi istehsal mədəniyyətinin aşağı səviyyəsi ilə, elmi-texniki və təşkilatı səbəblərlə əlaqədar olur. Bunların qarşısı alına bilər. Təbii ehtiyatların çıxarılmasının müasir texnikası və texnologiyası bir çox itgilərin qarşısını almağa tam imkan verir. Bəzi hallarda metal ehtiyatının it­gisi, ancaq ən məhsuldar filizin çıxarılması ilə əlaqələndirilir. Ölkəmizdə təkrar istehsalın düzgün təşkil olunmasına misallar vardır. Kəşviyyat üsullarının təkmilləşdirilməsi nəticəsində faydalı qazıntıların yeni yataqlarının tapılmasına imkan yaranır. Texnikanın inkişafı litosferin və Dünya okeanının dərin qatlarından filizlərin çıxarılmasına imkan verir. Nəhayət, kosmonavtikanın inkişafı kosmosda metal tullantılarının yayılmasına səbəb olmuşdur.

Yanacaq – enerji resurslarının qənaətinə ikinci enerji resrslarının istifadəsi kömək edə bilər. Yeni enerji mənbələrinin geniş axtarılması – kömürün, qazın, neftin və s. məhsulların qənaətinə səbəb ola bilər. Arid zonalarda günəş enerjisindən, başqa yerlərdə – küləyin, dəniz qabarmalarının, isti bulaqların və nüvə enerjisindən istifadə olun­ması perspektivlidir. Mineral ehtiyatların mühafizəsində geoloji kəşfiyyat işlərinin genişləndirilməsi və yeni ehtiyatların aşkarlanması böyük əhəmiyyət daşıyır. Dünya okeanının mineral ehtiyatlarının istifadə olunması da perspektivlidir. İqtisadiyyatın mineral xammala olan tələbatını, gələcək nəsillərin tələbatını nəzərə almaqla ödəmək üçün faydalı qazıntıları tam çıxarmaqla və sonrakı məhsulların alınması yolu ilə mümkündür. Yerin təkinin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi nəinki dövlət orqanlarının və idarələrinin, həm də ictimai təşkilatların üzərinə düşən çox mühüm vəzifədir.

Son vaxtlar təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsində elmi-texniki nailiyyətlərin rolu günü-gündən artır və günün ən aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. Hazırda təbii sərvətlərin çıxarılmasında inkişaf etmiş ölkələrdə, həm də bizim respublikada elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə olunur. Bunun sayəsində yerin təkindən təbii sərvətlərin çıxarılmasının keyfiyyəti, çıxarılma tempi, ehtiyatların bü­tün hamısının çıxarılıb insanların istifadəyə verilməsi xeyli sürətlənmişdir. Bunun sayəsində xalq təsərrüfatı milyonlarla manat gəlir əldə etmişdir.

39. Azərbaycanın mineral sərvətlərinin mühafizəsi

Azərbaycanın ərazisi müxtəlif növ faydalı mineral-xammal ehtiyatları ilə zəngindir. Aparılan geoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində həmin faydalı ehtiyatların çoxu artıq aşkarlanmış və istifadəyə verilmişdir. Aparılan geniş geoloji axtarış işləri nəticəsində respublikamızın ərazisində və Xəzər dənizi akvatoriyasında yeni neft-qaz yataqları, qurğuşun, sink, kvars-molibden, kükürd-kolçedanı, polimetal, civə, daş, duz, dəmir, alumut, mineral tikinti materialları və müalicə suları yataqları kəşf olunub istifadəyə verilmişdir. Mineral ehtiyatlardan kompleks istifadə edilməsi faydalı qazıntı itgisini xeyli azaldır, xammal bazasını genişləndirir və böyük iqtisadi səmərə verir. Son illərdə ölkəmizdə bu sahədə müəyyən müvəffəqiyyətlər qazanılmışdır. Naxçıvan duz mədənlərində on illərdən bəridir ki, ikinci duz layı istismar olunmur, xırda duzdan istifadə edilməsi nəzərdə tutulmur. Nəticədə çoxlu Daş duz itgisinə yol verilir ki, bu da çıxarılan duz kütləsinin 55%-ni təşkil edir. İstismar edilən başqa yataqlarda da itgilər çoxdur. Təkcə Qaradağ karxanaları, Qaradağ sement zavodunda istehsalın bütün həcmini təmin etmək üçün lazım olmayan qədər xammal itgisinə yol verirlər. İstisu, Sirab, Badamlı və başqa yataqlarda mineral su itgisi də olduqca çoxdur.Hazırda filizçıxarma sənayesi aktiv surətdə inkişaf edir. Bununla yanaşı getdikcə daha çox faydalı qazıntı yataqları istifadəyə verilir, dağ-mədən müəssisələrinin gücü artırırılır və qazmalar dərinləşir. Belə şəraitdə təkcə dağ-mədən işlərinin görüldüyü yer deyil, yaxınlıqdakı geniş sahələrdə də torpaq fondunu qorumaq və min illər boyu təşəkkül tapmış təbii kompleksin pozulmasının qarşısını almaq mühüm vəzifələrdən biridir. Dağ-mədən işləri aparılan zaman pozulmuş torpaqların bərpa edilməsi, torpaq sahələrinin təhlükəsiz vəziyyətə və xalq təsərrüfatına istifadə üçün yararlı hala salınması xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Mineral-xammal ehtiyatlarının istismarı zamanı da ətraf çirklənir, yer səthinin torpaq örtüyünün quruluşu pozulur, sürüşmələr və uçqunlar baş verir, karxanalar yaranır, xırda təpələr əmələ gətirən çoxlu tullantılar yaranır. Mineral ehtiyatın hasilatı və emalı atmosferə çoxlu zərər verir.Bakı, Sumqayıt, Gəncə kimi sənaye şəhərlərindən atmsoferə çirkləndiricilər atılmaqda davam edir. Beləliklə, məlum olur ki, respublika ərazisində dağ-mədən sənayesinin fəaliyyətilə bağlı ətraf mühitə böyük zərər dəyir. Həmin tədbirlərin həcmi və təsiri ətraf mühitə sərf olunan kapital qoyuluşunun məbləğindən və onu səmərəli sərf etməkdən xeyli dərəcədə asılıdır. Sənaye müəssisələrində təmizləyici qurğuların yaradılması, suya və atmosferə atılan tullantıların təkrar istifadəsi respublikamız üçün ən mühüm problemlərdəndir. Lakin müasir dövrdə bundan da qorxulu vəziyyət təbii ehtiyatların çıxarılması, emalı ilə əlaqədar olaraq təbii şəraitin sıradan çıxması, yerin təkinin pozulması, biosferin məhsuldarlığının zəifləndiril-məsidir.

40. Ətraf mühiti mühafizənin problemləri

ə.mühiti mühafizənin problemləri. Təbiəti mühafizənin problemləri, çoxsahəli olmaqla ümumplanetar, ümumbəşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir. Həmin problemlər tarix boyu insanları narahat etmişdir və indi də bütün dünyada insan cəmiyyətinin həyat tərzi və inkişafı həmin problemlərin həllindən çox asılıdır.

Birinci qrup problemlər təbii fəlakətin öyrənilməsinə, hə­min fəlakətlərin qarşısının alınmasına, yaxud da onun zə­rə­rinin azaldılmasına doğru yönəldilir. Bu işin həyata ke­çi­ril­məsi təbii şəraitin pozulmasının qarşısını almaqla təbii təkrar istehsalın oprtmallaşdırılmasına da şərait yaradır.

İkinci qrup problemlər təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi ilə əlaqədardır.

 Üçüncü qrup problemlər ikinci qrup problemlərlə daha çox əlaqəli olub ətraf mühitin antropogen təsirlər nəticəsində çirklənməsi, təhlükənin aradan qaldırılması ilə bağlıdır. Həmin problemlərin həlli ilə eyni zamanda həm regionların, həm də bütün planetin bütövlüyü, təmizliyi mühafizə oluna bilər. Ümumi və yaxudda təbii problemlərə təbiətin bir çox kortəbii hadisələri ilə bağlı olan problemləri misal göstərmək olar. Çətinlik və qarşısı alınmamazlıq onunla bağlıdır ki, təbiət hadisələrinin bir çoxu gözlənilmədən olur. Onlar təbiətdə qəflətən baş verən fövqalədə dinamik proseslərdə bağlıdır. Təbii fəlakətlər baş verərkən çoxlu insan itgisinə səbəb olur və iqtisadiyyata böyük zərər vurulur. Fəlakətlə nəticələnmiş təbiət hadisələri rayonun coğrafi şəraitindən, tarixi, sosial və iqtisadi inkişafından da çox asılıdır. Dəhşətlisi budur ki, təbii fəlakətlər iqtisadiyyata xeyli maddi ziyan vurmaqla yanaşı çox regionlarda insanları qorxu altında saxlayır (vulkanlar, zəlzələlər, sellər, səhralaşma və s.)

Təbiətin müasir vəziyyəti üç qrup qarşılıqlı əlaqəli problemlərlə səciy­yələnir ki, bu da təbiəti mühafizənin əsas vəzifələrini təyin edir: təbii ehtiyatların tükənməsi, ətraf mühitin çirklənməsi, təsərrüfatla əlaqədar təbii landşaftların dəyişməsi və antropogen landşaftların yaranması.

41. Ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən antropogen tədbirlər

Ətraf mühiti mühafizəni təmin edən antropogen tədbirlər müxtəlifdir. Bunların içərisində ətraf mühiti köklü dəyişdirən amillərdən biri böyük ərazilərdə hidrotexniki qurğuların tikilməsidir. Bu qurğular tikilərkən mütləq təbiəti mühafizə tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır. Bu qurğular tikildikdən sonra ətraf mühitə antropogen təsirlər daha da artır. Bu qurğular tikildikdən sonra münbit torpaqlar, meşələr su altında qalır, balıqların həyat tərzi dəyişir, axın tənzimləndiyi üçün tuqay meşçələri su almır və nəticədə quruyub məhv olur. Kanallardan sızma baş verir, torpaqların şorlaşması və şorakətləşməsi, bəzi yerlərdə isə bataqlaşma baş verir. Bütün hidrotexniki qurğular – sututorlar, kanallar, qurutma və suvarma sistemləri, təmizləyici qurğular təbii ərazi komplekslərinə qüvvətli təsir göstərməklə, onların tam və müəyyən dərəcədə yenidən qurulmasına səbəb olurlar. Ona görə də hidrotexniki sistemlər təbiətin dəyiş­diril­məsində böyük rol oynayırlar. Təbiəti mühafizə nöqteyi-nə­zə­rindən bu dəyişdirmələr həm müsbət, həm də mənfi xa­rakter daşıyır. Məsələn, meşə zonasında yaradılmış su anbarı bataqlaşma, çöl zonasında yaradılmış su anbarı isə torpaqların şorlaşması ilə müşayiət olunur. Təmizləyici qurğular suyu təmizləməklə, su hövzələrinin təmizliyini təmin edirlər. Az sulu bölgələrdə hətta ən müasir təmizləyici qurğular belə su mənbələrinin keyfiyyətcə tükənməsinin qarşısını ala bilməz. Nizamlayıcı sutarlar, kanal və suvarma sistemləri daxil olan suvarma şəbəkələri elə qurğulardır ki, onlar uzun illər istismar nəticəsində hidrogeoloji şəraitə, suvarılan ərazilərə və onun ətrafındakı ərazilərdə torpaqların xas­sə­lərinə, su hövzələrinin hidrogeoloji rejimlərində müəyyən dəyişikliklərin baş verməsi nəzərə alınmış olsun. Ekoloji cəhətdən əsaslı pozuntuları (tarzlığın pozulması) aradan qaldırmaq üçün bu məsələlər kompleks şəraitdə həll olun­ma­lıdır və bunlar texnoloji və təbiəti mühafizə xarakterli vahid tikinti kompleksində əlaqələndirilmiş olmalıdır.

Meliorativ tədbirlər. Meliorativ tədbirlər sistem­ləş­dirilərkən və həyata keçirilərkən, onların ətraf mühitə ola biləcək təsiri nəzərə alınmalı və elmi tədqiqatlara əsaslanan tədbirlər hazırlanmalıdır. Kənd təsərrüfatının meliorasiyası insanın təsərrüfat fəaliyyətinin formalarından biridir. Bu yerüstü və yeraltı axımların depresiya zonasında düz-rütubət aparılmasına, bitki köklərinin inkişaf etdiyi zonada, su-hava rejiminin tənzimlənməsinə aktiv təsir göstərir. Ətraf mühitə təsir edən amillərdən biri də baş və bölüşdürücü kanallardan filtrasiya vasitəsilə olan su itgisidir. Müasir dövrdə kollektor-drenay və suvarma şə­bə­kələrinin örtülü şəklə keçirilməsi və bu üsullarla tikilməsi, beton kanallardan istifadə olunması, iri yağış yağdıran ma­şın­lardan, damcı ilə, aerozol, yeraltı və s. üsullardan istifadə olunması, çoxlu torpaq və su itkisnin qarşısını almaqla həm də böyük təbiəti mühafizə əhəmiyyəti daşıyan tədbirlərdir.Ekoloji mühitin qorunmasında qoruyucu meşə zo­laqlarının salınması eroziyaya qarşı və s. məsələlərə kömək edər.

Rekultivasiya tədbirləri. Pozulmuş, əsasən də insanların antropogen fəaliyyəti nəticəsində pozulmuş torpaqların bərpası başa düşülür. Azərbaycanda rekultivasiyaya ehtiyacı olan tor­paqlar antropogen landşaftın texnogen sahələrində, faydalı qazıntılardan, tikinti materiallarından istifadə edilən sahə­lərin, sənaye obyektlərinin, şəhərlərin ətrafındadır. Sənaye tullantıları, yeraltı sərvətlərin dağıntıları, qazıntı mate­rialları vasitəsilə basdırılmış və çirkləndirilmiş torpaqlar əsasən Abşeron yarımadasında, Siyəzəndə, Kür-Araz ova­lığında, neft mədənləri sahəsində, Kiçik Qafqazın, qismən də Böyük Qafqazın dağ-mədən sənayesi və böyük şəhərlər ətrafındadır. Rekultivasiya olunmuş torpaqların kənd təsərrü­fatında istifadə növləri və istiqamətləri əkin, örüş, biçənək, çox illik bitkilərin sahəsi ola bilər. Bu torpaqlardan ən çox kənd, meşə, balıqçılıq təsərrüfatı, eləcə də sanitar-gigiyena və rekreasiya məqsədilə istifadə olunması nəzərdə tutulur.

42. Ətraf mühiti mühafizədə beynəlxalq əməkdaşlıq

Hazırki dövrdə ümumbəşəri, qlobal problemləri bir və ya bir qrup ölkələrin qüvvəsi ilə həll etmək mümkün deyil. Bu gün ictimai-siyasi quruluşları müxtəlif olan ölkələrdə təbiəti mühafizə tədbirləri müxtəlif mərhələdədir. Onun üçün dünya səviyyəsində və bir çox ölkələrin birgə əmək­daşlığı vacibdir. Beynəlxalq təşkilat və proqramlar ətraf təbii mühitin mühafizəsi problemlərilə, o cümlədən YUNEP (BMT-nin ətraf mühitin mühafizəsi proqramı,), UDMT (Ümumdünya Meteoroloji təşkilat), YUNESKO (BMT-nin təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə komitəsi) və s. istiqamətdə fəaliyyət göstərir. Məlumdur ki, ətraf mühitin çirklənməsi yerli, regional və qlobal miqyasda baş verə bilər. Təbii və ekoloji proseslərin qlobal məsələləri nə milli, nə də inzibati sərhədlərlə məhdudlaşmır. Yer kürəsinin bir yerində ətraf mühitin çirklənməsi tədricən genişləndikcə regional ekoloji problemlərdən qlobal problemlərə çevrilir. Bir və ya bir neçə qrup dövlətlər hamı üçün təhlükəli olan ekoloji prosesləri aradan qaldırmaq məqsədilə öz səylərini birləşdirməli olurlar. 1946-cı ildə – ölkələr arasında mədəniyyət və incəsənət sahəsində əməkdaşlığa xidmət edən beynəlxalq təşkilat – YUNESKO (Paris) yaradılır. YUNESKO, FAO və s. tərəfindən top­lanmış materiallar göstərdiki, sənaye cəhətcə inkişaf etmiş ölkələrdə lokal və regional şəraitdə havanın, suyun, torpağın, bioməhsulların toksik kimyəvi elementlərlə təhlükəli çirklənməsi baş verir.Stokholm şəhərində, insanı əhatə edən mühitin – biosferin mühafizəsinə həsr olunmuş BMT-nin yığıncağı keçirilir. Konfrans – BMT-nin üzvü olan dövlətlərə geniş tövsiyyələr və xüsusi bəyanatla müraciət qəbul edir. Bu müraciət insanı əhatə edən mühitin və xüsusilə torpaq örtüyü və içməli su ehtiyatlarının qorunmasına çağırırdı. Ətraf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq, beynəlxalq ekoloji hüquqa əsaslanır. Bu prinsiplərin yaranmasında BMT-nin Stokholmda keçirilmiş konfransın, BMT Baş Assambleyasının qəbul etdiyi təbiətin qorunması üzrə Ümumdünya xartiyası və ətraf mühitin qorunmasına və inkişafına dair BMT-nin 1992-ci ildə Rio-de Janeyroda təşkil etdiyi Beynəlxalq konfransların rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. BMT Baş Assambleyası tərəfindən 1982-ci ildə qəbul edilmiş «Təbiətin Beynəlxalq Xartiyası»beynəlxalq birliyin gələcək dövrdə ekoloji fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müəyyən edir. Xartiyada 25 prinsip bəyan olunur. YUNEP proqramının istiqamətlərinə daxil olan məsələlərin çoxu onları həyata keçirmək üçün yaradılmış köməkçi və ümumdünya beynəlxalq orqanlarında müzakirə edilmişdir. Əhatə etdiyi ekoloji problemlərə görə bütün beynəlxalq təşkilatlar 3 qrupa bölünür.

1) təbiətqoruyucu istiqamətində onlar (YUNEP, ÜMT);

2) xüsusi təbiətqoruyucu profili (TAO, UŞT, BDT);

3) xüsusi təbiətqoruyucu profili (köçəri quşların mühafizəsi, balıq ehtiyatlarının qorunması, ümumdünya əhəmiyyətli çayların mühafizəsi və s.).

BMT-nin kənd təsərrüfatı və ərzaq təşkilatı (FAO) – 1945-ci ildə yaradılmışdır. Onun fəaliyyət sahəsi kənd təsərrüfatı və dünyanın ərzaq ehtiyatıdır. FAO torpaqlardan istifadə və onun qorunması, dünya okeanının bioloji ehtiyatları, heyvanlar aləmi, meşə örtüyü, su ehtiyatları kimi ekoloji problemlərlə məşğul olunur. Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı (BDT) 1948-ci ildə yaradılmışdır. BDT dəniz gəmiçiliyi və dənizlərin çirklənməkdən qorunması sahəsində fəaliyyət göstərir, habelə dənizin neft və digər zərərli maddələrlə çirkləndirilməsinə qarşı beynəlxalq konvensiyaların hazırlanmasında iştirak edir.